اکوتوریسم چیست؟

اکوتوریسم، یا بوم گردشگری، به سفری مسئولانه به مناطق طبیعی اطلاق می شود که ضمن حفاظت از محیط زیست و احترام به فرهنگ های بومی، به رشد و رفاه جوامع محلی نیز کمک کرده و آگاهی گردشگران را افزایش می دهد. این رویکرد، فراتر از طبیعت گردی صرف، بر پایداری و مسئولیت پذیری تأکید دارد و می کوشد تا تجربه ای عمیق و مثبت برای بازدیدکنندگان و میزبانان خلق کند.

در سال های اخیر، با افزایش آگاهی عمومی نسبت به چالش های زیست محیطی و نیاز به توسعه پایدار، مفهوم اکوتوریسم بیش از پیش اهمیت یافته است. این نوع گردشگری، پاسخی به نگرانی ها درباره تأثیرات منفی گردشگری انبوه بر محیط های طبیعی و فرهنگی است و راهکاری برای حفظ ارزش های اکولوژیکی و میراث فرهنگی ارائه می دهد. در این مقاله، به تشریح جامع اکوتوریسم، ریشه های آن، تفاوت های اساسی اش با طبیعت گردی و همچنین اصول و اهداف کلیدی آن خواهیم پرداخت. همچنین، نگاهی عمیق تر به پتانسیل ها و چالش های اکوتوریسم در ایران خواهیم داشت و نقش آن را در آینده توسعه پایدار بررسی خواهیم کرد.

اکوتوریسم چیست؟ (تعریف جامع و عمیق)

اکوتوریسم، فراتر از یک نوع سفر، یک فلسفه و رویکرد جامع به گردشگری است که بر پایه ارتباط متقابل انسان و طبیعت، با تأکید بر حفظ و پایداری بنا شده است. این مفهوم از ترکیب دو واژه Eco (کوتاه شده Ecological به معنی بوم شناختی یا زیست محیطی) و Tourism (گردشگری) شکل گرفته است و به معنای گردشگری زیست محیطی یا بوم گردشگری است.

ریشه شناسی واژه

ریشه های واژه Eco به علم بوم شناسی یا اکولوژی بازمی گردد که به مطالعه روابط موجودات زنده با یکدیگر و با محیط طبیعی شان می پردازد. این پسوند، نشان دهنده تمرکز اکوتوریسم بر ابعاد زیست محیطی و ارتباط تنگاتنگ آن با طبیعت و اکوسیستم هاست. واژه Tourism نیز به مفهوم سفر و بازدید از مقاصد جدید اشاره دارد. ترکیب این دو، نوعی از سفر را تبیین می کند که هدف آن نه تنها تفریح و تماشا، بلکه درک، احترام و مشارکت در حفظ میراث طبیعی و فرهنگی است.

تعاریف کلیدی

تعاریف متعددی از اکوتوریسم توسط نهادها و صاحب نظران مختلف ارائه شده است که همگی بر وجوه مشترکی تأکید دارند:

تعریف انجمن بین المللی اکوتوریسم (TIES): یکی از شناخته شده ترین و جامع ترین تعاریف، توسط انجمن بین المللی اکوتوریسم (TIES) در سال 2015 ارائه شده است. طبق این تعریف: اکوتوریسم سفری مسئولانه به مناطق طبیعی است که محیط زیست را حفظ کرده، رفاه مردم محلی را بهبود می بخشد و شامل تفسیر و آموزش می شود. این تعریف بر سه محور اصلی حفاظت، جامعه محلی و آموزش تأکید دارد و مسئولیت پذیری را هسته اصلی این نوع گردشگری می داند.

تعریف سبالوس-لاسکورین (Ceballos-Lascurain): سبالوس-لاسکورین، یکی از پیشگامان استفاده از واژه اکوتوریسم، در تعریف خود بر جنبه های مشاهده ای و آموزشی تأکید می کند. او اکوتوریسم را مسافرتی به منظور مطالعه، تحسین، ستایش و کسب لذت از سیمای طبیعی و مشاهده گیاهان و جانوران و آشنایی با ویژگی های فرهنگی جوامع محلی در گذشته و حال تعریف کرده است. این تعریف، بعد آموزشی و فرهنگی اکوتوریسم را برجسته می سازد.

به طور کلی، وجه مشترک تمامی تعاریف معتبر اکوتوریسم، تأکید بر موارد زیر است:

• سفر به مقاصد طبیعی.
• حفاظت از محیط زیست و تنوع زیستی.
• حمایت از رفاه و توسعه اقتصادی پایدار جوامع محلی.
• ارائه تجربیات آموزشی و افزایش آگاهی محیطی و فرهنگی گردشگران.
• مسئولیت پذیری و حداقل رسانی اثرات منفی سفر.

ارکان اصلی اکوتوریسم

اکوتوریسم بر پایه های مشخصی استوار است که آن را از سایر اشکال گردشگری متمایز می کند:

1. حفاظت از محیط زیست (Conservation): این رکن اساسی، به معنای تلاش برای به حداقل رساندن تأثیرات منفی بر اکوسیستم ها و حفظ منابع طبیعی است. اکوتوریست ها و متولیان اکوتوریسم، متعهد به پایداری زیست محیطی هستند و به این منظور، از مسیرهای مشخص استفاده می کنند، زباله تولید نمی کنند یا به مقصد بازمی گردانند، و از آسیب رساندن به گیاهان و جانوران خودداری می کنند. هدف نهایی، تضمین سلامت اکوسیستم برای نسل های آینده است.
2. سودرسانی و مشارکت جوامع محلی (Community Benefit & Participation): اکوتوریسم تنها به حفاظت از طبیعت محدود نمی شود، بلکه به توسعه پایدار جوامع بومی نیز اهمیت می دهد. این بدان معناست که منافع مالی حاصل از گردشگری باید به دست مردم محلی برسد و فرصت های شغلی و اقتصادی برای آن ها فراهم شود. مشارکت فعال جوامع محلی در برنامه ریزی و مدیریت فعالیت های اکوتوریسم، از ارکان حیاتی این رویکرد است، زیرا آن ها بهترین حافظان سنت ها و محیط زیست خود هستند.
3. آموزش و آگاهی بخشی (Education & Awareness): اکوتوریسم یک سفر آموزشی است. هدف آن افزایش آگاهی گردشگران درباره اهمیت حفاظت از محیط زیست، فرهنگ بومی منطقه و چالش های پیش روی آن هاست. این آموزش می تواند از طریق راهنمایان متخصص، مراکز بازدیدکنندگان، و تجربیات عملی در طبیعت صورت گیرد. در نتیجه، اکوتوریست ها با درکی عمیق تر از مقصد خود بازمی گردند و به سفیرانی برای حفاظت تبدیل می شوند.
4. مسئولیت پذیری (Responsibility): مسئولیت پذیری، چتر اصلی است که تمامی ارکان دیگر را در بر می گیرد. هم گردشگران و هم برگزارکنندگان تورهای اکوتوریستی باید نسبت به تأثیرات اعمال خود مسئول باشند. این مسئولیت پذیری شامل رعایت قوانین محلی، احترام به فرهنگ ها، کاهش مصرف انرژی و آب، و حمایت از اقتصاد محلی است. سفری مسئولانه، اساس بوم گردشگری را تشکیل می دهد.

تفاوت اکوتوریسم و طبیعت گردی: مرزهای پایداری

دو مفهوم اکوتوریسم و طبیعت گردی اغلب به اشتباه مترادف در نظر گرفته می شوند، در حالی که تفاوت های بنیادینی میان آن ها وجود دارد. طبیعت گردی (Nature Tourism) به هر گونه سفری اطلاق می شود که هدف اصلی آن بازدید و لذت بردن از جاذبه های طبیعی، مانند کوه، جنگل، کویر، یا دریاست. این سفر می تواند شامل فعالیت هایی نظیر پیاده روی، کوهنوردی، یا عکاسی از مناظر طبیعی باشد، اما لزوماً با رویکرد مسئولانه یا پایدار همراه نیست.

در مقابل، اکوتوریسم یک زیرشاخه از طبیعت گردی است که یک بعد اخلاقی و مسئولیت پذیری عمیق تر به آن اضافه می کند. مرزهای پایداری در اکوتوریسم بسیار پررنگ تر از طبیعت گردی ساده است. تشریح دقیق تفاوت ها با تمرکز بر چهار جنبه کلیدی، به درک بهتر این تمایز کمک می کند:

• مقصد و نوع فعالیت: طبیعت گردی می تواند در هر محیط طبیعی انجام شود، از پارک های شهری گرفته تا مناطق بکر. فعالیت ها نیز می توانند بسیار متنوع باشند و لزوماً هدف حفاظتی یا آموزشی خاصی را دنبال نکنند. اما در اکوتوریسم، مقاصد اغلب مناطق بکر و حساس زیست محیطی هستند که نیاز به حفاظت دارند. فعالیت ها نیز به گونه ای طراحی می شوند که کمترین تأثیر را بر طبیعت داشته باشند و اغلب شامل رصد حیات وحش، آشنایی با گونه های گیاهی و جانوری، یا مشارکت در پروژه های حفاظتی محلی است.
• نگرش و فلسفه سفر: طبیعت گردی بیشتر بر لذت شخصی و تجربه زیبایی های طبیعی تمرکز دارد. هدف اصلی دیدن و تجربه کردن طبیعت است. اما اکوتوریسم فلسفه ای عمیق تر دارد؛ هدف آن درک کردن، احترام گذاشتن و مشارکت در حفاظت است. اکوتوریست خود را مهمان طبیعت می داند، نه مالک آن، و به دنبال ایجاد تأثیر مثبت یا حداقل تأثیر منفی است.
• تأثیر بر محیط زیست و جامعه: در طبیعت گردی، اگر اصول مسئولانه رعایت نشود، می تواند منجر به آسیب های زیست محیطی (مانند ریختن زباله، تخریب پوشش گیاهی، آلودگی صوتی) و حتی آسیب های اجتماعی (مانند اختلال در زندگی جوامع محلی، تجاری سازی افراطی) شود. در حالی که اکوتوریسم، ذاتاً به دنبال به حداقل رساندن این تأثیرات منفی است و حتی هدفش ایجاد تأثیرات مثبت، مانند حمایت مالی از پروژه های حفاظت و بهبود معیشت جوامع محلی، می باشد.
• نقش آموزش و مسئولیت پذیری: عنصر آموزش و آگاهی بخشی در طبیعت گردی می تواند وجود داشته باشد اما یک الزام نیست. در اکوتوریسم، آموزش یک رکن اساسی است. اکوتوریست ها تشویق می شوند تا درباره اکوسیستمی که بازدید می کنند و فرهنگ مردم بومی آن بیاموزند. این آموزش ها به آن ها کمک می کند تا درک عمیق تری از ارزش های طبیعی و فرهنگی پیدا کرده و مسئولیت پذیرتر عمل کنند.

به طور خلاصه، می توان گفت که هر اکوتوریسم یک نوع طبیعت گردی است، اما هر طبیعت گردی لزوماً اکوتوریسم نیست. تفاوت کلیدی در رویکرد مسئولانه، پایدار، آموزشی و حمایت از جوامع محلی است که اکوتوریسم را از طبیعت گردی صرف متمایز می کند.

برای درک بهتر این تمایز، می توان به مثال هایی اشاره کرد: یک گروه کوهنورد که صرفاً برای فتح قله ای به طبیعت می روند و ممکن است زباله های خود را رها کنند، طبیعت گرد هستند. اما گروهی دیگر که هنگام کوهنوردی، علاوه بر ورزش، به جمع آوری زباله ها می پردازند، با راهنمایی متخصص منطقه درباره پوشش گیاهی و جانوری آن آموزش می بینند و از محصولات محلی روستاها حمایت می کنند، در حال انجام اکوتوریسم هستند.

تاریخچه و سیر تحول اکوتوریسم

مفهوم اکوتوریسم، برخلاف بسیاری از اشکال قدیمی تر گردشگری، پدیده ای نسبتاً نوین است که در پاسخ به نگرانی های فزاینده زیست محیطی و اجتماعی پدید آمد. ریشه های اولیه این مفهوم را می توان در دهه های میانی قرن بیستم جستجو کرد، زمانی که اولین زمزمه های توجه به تأثیرات گردشگری بر محیط طبیعی و جوامع محلی آغاز شد.

ریشه های اولیه مفهوم: برخی از صاحب نظران، سابقه اولیه کاربرد این واژه را به دهه ۱۹۶۰ میلادی و به فردی به نام «هتزر» (Hetzer) نسبت می دهند. هتزر این واژه را برای تشریح روابط متقابل و پیچیده میان گردشگری، محیط زیست و ویژگی های فرهنگی به کار برد. به اعتقاد او، مفهوم بوم گردشگری در واکنش به رویه های نامناسب و منفی توسعه و نادیده گرفتن ملاحظات زیست محیطی شکل گرفت؛ یعنی زمانی که کارشناسان نسبت به برداشت بی رویه از منابع طبیعی نگران بودند.

ابداع و رواج واژه: اما در بسیاری از متون تخصصی، «هکتور سبالوس-لاسکورین» (Hector Ceballos-Lascurain)، معمار و فعال محیط زیست مکزیکی، به عنوان نخستین کسی شناخته می شود که واژه «اکوتوریسم» را در اوایل دهه ۱۹۸۰ میلادی (مشخصاً ۱۹۸۳) به طور رسمی و با معنای امروزی آن به کار برد. او این واژه را برای توصیف نوعی از سفر مسئولانه به مناطق طبیعی که هدف آن لذت بردن از طبیعت، مطالعه آن و همراهی با فرهنگ های بومی بود، ابداع کرد. این ابداع، نقطه عطفی در تاریخ شکل گیری این حوزه محسوب می شود.

نقاط عطف بین المللی: پس از ابداع این واژه، با افزایش آگاهی جهانی در مورد مسائل محیط زیست و توسعه پایدار، اکوتوریسم به سرعت مورد توجه قرار گرفت. سازمان های بین المللی نیز به اهمیت آن پی بردند و نقش مهمی در ترویج این مفهوم ایفا کردند:

• در سال ۱۹۹۰، انجمن بین المللی اکوتوریسم (The International Ecotourism Society – TIES) تأسیس شد که نقش کلیدی در تعریف، ترویج و استانداردسازی اکوتوریسم در سراسر جهان ایفا کرده است.
• یکی از مهم ترین نقاط عطف، اعلام سال ۲۰۰۲ میلادی توسط سازمان ملل متحد به عنوان «سال بین المللی اکوتوریسم» (International Year of Ecotourism) بود. این اقدام نشان دهنده اهمیت روزافزون اکوتوریسم در سطح جهانی و پتانسیل آن برای کمک به توسعه پایدار بود. سازمان ملل، کمیسیون توسعه پایدار (UNEP) و سازمان جهانی گردشگری (UNWTO) را موظف به انجام فعالیت هایی در این سال کرد. هدف از این کار، مرور تجربیات گذشته، تشخیص و ترویج انواع اکوتوریسم که در آن ها از اکوسیستم های در معرض خطر حفاظت می شود، تقسیم فواید حاصل از فعالیت ها با جوامع محلی و احترام به فرهنگ های بومی بود.

از آن زمان تاکنون، اکوتوریسم به یکی از سریع ترین بخش های در حال رشد در صنعت گردشگری تبدیل شده است. آمار سازمان جهانی گردشگری (UNWTO) نیز بر این رشد فزاینده صحه می گذارد و پیش بینی می کند که سهم اکوتوریسم در کل گردشگری جهانی به طور مداوم افزایش یابد. این رشد نشان دهنده تغییر نگرش گردشگران و تمایل آن ها به سفرهایی با معنا و مسئولیت پذیری بیشتر است.

اصول و اهداف اکوتوریسم: چرا اکوتوریسم اهمیت دارد؟

اکوتوریسم تنها یک شیوه سفر نیست، بلکه مجموعه ای از اصول و اهداف را در بر می گیرد که آن را به ابزاری قدرتمند برای حفاظت از محیط زیست و توسعه پایدار تبدیل کرده است. اهمیت اکوتوریسم از توانایی آن در ایجاد تعادل میان منافع اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی نشأت می گیرد.

اصول پایدار

برای آنکه یک سفر به معنای واقعی کلمه «اکوتوریستی» باشد، باید از اصول مشخصی پیروی کند که پایداری آن را تضمین می کند:

1. حداقل آسیب به طبیعت و فرهنگ: این اصل بنیادین بر لزوم رعایت حساسیت های زیست محیطی و فرهنگی منطقه تأکید دارد. اکوتوریست ها و برگزارکنندگان تورها باید از فعالیت هایی که منجر به تخریب زیستگاه ها، آلودگی، فرسایش خاک، یا خدشه به آداب و رسوم محلی می شود، پرهیز کنند.
2. ساختن آگاهی محیطی و فرهنگی: اکوتوریسم باید به افزایش دانش و درک گردشگران درباره ارزش های طبیعی و فرهنگی مقصد کمک کند. این امر از طریق راهنمایان متخصص، برنامه های آموزشی و فرصت های یادگیری عملی محقق می شود.
3. ارائه تجربیات مثبت برای بازدیدکنندگان و میزبانان: سفر اکوتوریستی باید هم برای گردشگر و هم برای جامعه میزبان تجربه ای غنی، معنادار و رضایت بخش باشد. این به معنای تعاملات مثبت، تبادل فرهنگی، و ایجاد حس احترام متقابل است.
4. ایجاد منافع مالی مستقیم برای حفظ محیط زیست: بخشی از درآمد حاصل از فعالیت های اکوتوریستی باید به طور مستقیم برای حفاظت از مناطق طبیعی، ترمیم زیستگاه های تخریب شده، و مدیریت پایدار منابع اختصاص یابد.
5. ایجاد منافع مالی برای مردم محلی و توانمندسازی آن ها: اکوتوریسم باید به بهبود معیشت و کیفیت زندگی جوامع محلی کمک کند. این شامل ایجاد فرصت های شغلی (مانند راهنمای تور، تأمین کننده محصولات محلی، مدیریت اقامتگاه های بوم گردی)، توسعه صنایع دستی، و سرمایه گذاری در زیرساخت های محلی با مشارکت آن هاست.
6. طراحی و ساخت امکانات کم تأثیر: زیرساخت های گردشگری (مانند اقامتگاه ها و مسیرها) باید به گونه ای طراحی و ساخته شوند که کمترین تأثیر زیست محیطی را داشته باشند. استفاده از مصالح بومی، انرژی های تجدیدپذیر، سیستم های مدیریت پسماند کارآمد و آب وهوای منطبق با اصول معماری بومی از جمله این موارد است.

اهداف کلان

اکوتوریسم به دنبال تحقق اهداف کلان و بلندمدتی است که فراتر از یک سفر معمولی می رود:

1. حفاظت از تنوع زیستی و میراث فرهنگی: این یکی از مهم ترین اهداف اکوتوریسم است. با ایجاد ارزش اقتصادی برای مناطق طبیعی و فرهنگی، انگیزه بیشتری برای حفاظت از آن ها ایجاد می شود و از تخریب یا فراموشی آن ها جلوگیری می گردد.
2. توسعه اقتصادی پایدار جوامع محلی: اکوتوریسم می تواند منبع درآمدی پایدار برای جوامع محلی در مناطق دورافتاده باشد و آن ها را از تکیه صرف بر منابع طبیعی تخریب پذیر بی نیاز کند. این امر به حفظ سبک زندگی و سنت های بومی نیز کمک می کند.
3. افزایش آگاهی و مسئولیت پذیری گردشگران: از طریق تجربیات آموزشی، اکوتوریسم گردشگران را به شهروندانی آگاه تر و مسئولیت پذیرتر در قبال محیط زیست و فرهنگ تبدیل می کند. این آگاهی می تواند فراتر از سفر، در زندگی روزمره آن ها نیز تأثیرگذار باشد.
4. کاهش اثرات مخرب گردشگری انبوه: اکوتوریسم به عنوان یک جایگزین پایدار برای گردشگری انبوه عمل می کند که اغلب منجر به تخریب محیط زیست، مصرف بی رویه منابع و نادیده گرفتن حقوق جوامع محلی می شود. با ترویج سفرهای کم تأثیر و مسئولانه، می توان فشار بر مقاصد محبوب را کاهش داد.

اهمیت اکوتوریسم در دستیابی به اهداف توسعه پایدار (SDGs) سازمان ملل متحد نیز نهفته است، به ویژه در اهدافی مانند حفاظت از زندگی در خشکی (هدف 15)، شهرهای و جوامع پایدار (هدف 11) و کار شایسته و رشد اقتصادی (هدف 8). با رعایت اصول و دستیابی به اهداف آن، اکوتوریسم می تواند به ابزاری قدرتمند برای ساختن آینده ای پایدارتر برای سیاره و ساکنان آن تبدیل شود.

اکوتوریست کیست؟ ویژگی ها و انواع

«اکوتوریست» کسی است که فراتر از صرف بازدید از یک مکان، با درک عمیق تری به سفر می رود. او تنها یک تماشاگر نیست، بلکه یک شرکت کننده مسئول و آگاه در فرآیند سفر است. اکوتوریست فردی است که با هدف ارتباط معنادار با طبیعت و فرهنگ محلی، سفرهایی مسئولانه به مناطق طبیعی انجام می دهد و به حفاظت از آن ها و حمایت از جوامع بومی اهمیت می دهد.

ویژگی های شخصیتی و انگیزه های اکوتوریست ها

اکوتوریست ها معمولاً دارای ویژگی ها و انگیزه های مشترکی هستند که آن ها را از گردشگران معمولی متمایز می کند:

1. حس کنجکاوی و یادگیری: آن ها مشتاق یادگیری درباره اکوسیستم های مختلف، گونه های گیاهی و جانوری، و فرهنگ ها و سنت های جوامع محلی هستند. سفر برای آن ها فرصتی برای افزایش دانش و آگاهی است.
2. احترام به طبیعت و فرهنگ: اکوتوریست ها به محیط زیست احترام می گذارند و سعی می کنند کمترین تأثیر منفی را بر آن بگذارند. آن ها همچنین به آداب و رسوم، اعتقادات و سبک زندگی مردم محلی احترام می گذارند.
3. مسئولیت پذیری: آن ها می دانند که سفرشان می تواند تأثیرات مثبت یا منفی داشته باشد و تلاش می کنند تا تأثیرات منفی را به حداقل برسانند و به ایجاد تأثیرات مثبت کمک کنند. این شامل مدیریت پسماند، صرفه جویی در مصرف آب و انرژی، و حمایت از اقتصاد محلی است.
4. علاقه به ماجراجویی و تجربه اصیل: بسیاری از اکوتوریست ها به دنبال تجربیات اصیل و دور از هیاهوی گردشگری انبوه هستند. آن ها ترجیح می دهند در محیط های طبیعی بکر با راهنمایی افراد محلی به گشت وگذار بپردازند و از تجربیات آرام و تأمل برانگیز لذت ببرند.
5. همدلی و مشارکت: اکوتوریست ها اغلب تمایل دارند در پروژه های حفاظتی یا فعالیت های اجتماعی محلی مشارکت کنند، حتی اگر این مشارکت به شکل مالی یا داوطلبانه باشد.
6. تمایل به سفر با حداقل اثر: آن ها از تجهیزات و شیوه هایی استفاده می کنند که حداقل اثر تخریبی را بر طبیعت داشته باشد. این شامل انتخاب اقامتگاه های بوم گردی، استفاده از حمل ونقل عمومی یا محلی و کاهش مصرف پلاستیک است.

دسته بندی اکوتوریست ها

اکوتوریست ها را می توان بر اساس سطح تجربه، انگیزه، یا میزان مشارکتشان در فعالیت های اکوتوریسم دسته بندی کرد:

بر اساس سطح تجربه و علاقه:

• اکوتوریست های سرسخت (Hardcore Ecotourists): این گروه، متخصصان یا علاقه مندان عمیقی هستند که به سفرهای ماجراجویانه و پژوهشی به مناطق بکر و دورافتاده علاقه دارند. آن ها ممکن است به فعالیت هایی مانند رصد گونه های نادر حیات وحش، تحقیق در مورد اکوسیستم های خاص، یا مشارکت در پروژه های علمی بپردازند. تأکید این گروه بر آموزش عمیق و مشارکت فعال است.
• اکوتوریست های عمومی (General Ecotourists): این گروه شامل عموم مردم هستند که به سفرهای طبیعت گردی علاقه دارند، اما با رویکردی مسئولانه. آن ها به دنبال تجربیات آموزشی و تعامل با فرهنگ های محلی هستند، اما ممکن است به اندازه گروه اول به عمق فنی یا علمی موضوع نپردازند. اکثریت اکوتوریست ها در این دسته قرار می گیرند.

بر اساس انگیزه اصلی سفر:

• گردشگران طبیعت محور (Nature-based Tourists): انگیزه شان صرفاً لذت بردن از طبیعت است، اما به اصول اکوتوریسم توجه دارند.
• گردشگران فرهنگ محور (Culture-based Tourists): هدف اصلی شان آشنایی با فرهنگ و آداب و رسوم جوامع محلی است، در کنار آن به طبیعت نیز اهمیت می دهند.
• گردشگران پژوهشگر/دانشجو (Researcher/Student Ecotourists): با هدف مطالعه و پژوهش در حوزه محیط زیست یا فرهنگ های بومی سفر می کنند.

شناخت ویژگی ها و دسته بندی اکوتوریست ها به برگزارکنندگان تورها و متولیان اکوتوریسم کمک می کند تا بسته های سفر مناسب تری را طراحی کرده و تجربیاتی ارائه دهند که با انتظارات و انگیزه های این گروه از گردشگران هم خوانی داشته باشد.

گونه های مختلف اکوتوریسم

اکوتوریسم خود یک مفهوم چترگون است که شامل انواع گوناگونی از فعالیت ها می شود. این دسته بندی ها معمولاً بر اساس نوع محیط طبیعی، فعالیت های اصلی انجام شده، یا جنبه های خاصی از تعامل با طبیعت و فرهنگ صورت می گیرند. در هر یک از این گونه ها، تأکید بر جنبه های مسئولانه، آموزشی و حمایتی از جوامع محلی، وجه تمایز اصلی آن ها با صرفاً طبیعت گردی است.

برخی از مهم ترین گونه های اکوتوریسم عبارتند از:

1. گردشگری حیات وحش (Wildlife Tourism):

   این نوع اکوتوریسم بر مشاهده، عکاسی و مطالعه گونه های جانوری در زیستگاه های طبیعی آن ها تمرکز دارد. فعالیت هایی مانند پرنده نگری، رصد حیوانات وحشی در پارک های ملی، یا بازدید از مناطق حفاظت شده دریایی، در این دسته قرار می گیرند. وجه اکوتوریستی آن، رعایت فاصله گذاری مناسب، عدم تغذیه حیوانات، جلوگیری از مزاحمت برای آن ها و حمایت از برنامه های حفاظت از حیات وحش است.

2. گردشگری جنگل (Forest Tourism):

   شامل بازدید و کاوش در اکوسیستم های جنگلی است. این می تواند شامل پیاده روی در جنگل های بکر، آشنایی با گونه های گیاهی و جانوری خاص جنگل، یا شرکت در برنامه های آموزشی مرتبط با جنگلداری پایدار باشد. حفاظت از پوشش گیاهی، جلوگیری از آتش سوزی و عدم آسیب به درختان از اصول کلیدی این نوع گردشگری است.

3. گردشگری بیابان و کویر (Desert & Dune Tourism):

   تمرکز بر سفر به مناطق بیابانی و کویری با هدف آشنایی با اکوسیستم های خاص و مقاوم آن ها، تماشای آسمان شب و آشنایی با فرهنگ جوامع بومی کویرنشین است. پرهیز از آسیب به تپه های شنی، مدیریت پسماند و حمایت از صنایع دستی بومی از الزامات این گونه اکوتوریسم است.

4. گردشگری کوهستان (Mountain Tourism):

   شامل کوهنوردی، غارنوردی، و گشت وگذار در مناطق کوهستانی. در اکوتوریسم کوهستان، علاوه بر جنبه ورزشی، بر حفظ مسیرها، عدم آسیب به پوشش گیاهی و جانوری کوهستان، رعایت اصول صعود پاک و حمایت از روستاییان و عشایر کوهستان تأکید می شود.

5. گردشگری آبی و ساحلی (Water & Coastal Tourism – با رویکرد مسئولانه):

   اگرچه بسیاری از فعالیت های آبی و ساحلی، صرفاً تفریحی هستند، اما با رویکرد اکوتوریستی، شامل فعالیت هایی نظیر غواصی مسئولانه برای مشاهده مرجان ها و آبزیان (بدون لمس یا آسیب)، بازدید از مناطق حفاظت شده دریایی، و یا مشارکت در پاکسازی سواحل می شوند. این گونه بر حفظ اکوسیستم های دریایی و ساحلی تمرکز دارد.

6. گردشگری کشاورزی/روستایی (Agro-tourism / Rural Tourism):

   این نوع اکوتوریسم شامل بازدید از مزارع، باغ ها، و روستاهای سنتی است. گردشگران فرصت می یابند تا با شیوه های کشاورزی بومی، زندگی روستایی، و فرآیندهای تولید محصولات محلی آشنا شوند. این گونه به حمایت مستقیم از کشاورزان و روستاییان و حفظ سنت های کشاورزی پایدار کمک می کند.

7. گردشگری فرهنگی-بومی (Ethno-tourism / Cultural Ecotourism):

   در این نوع، تمرکز بر تعامل با جوامع بومی و کسب تجربه مستقیم از فرهنگ، آداب و رسوم، زبان، موسیقی و هنرهای آن هاست. هدف آن احترام به هویت فرهنگی و حمایت از حفظ میراث ناملموس این جوامع است، با رعایت حساسیت های فرهنگی و جلوگیری از تجاری سازی افراطی.

8. گردشگری ماجراجویانه با رویکرد اکوتوریستی (Adventure Ecotourism):

   فعالیت هایی مانند کایاک سواری، رافتینگ، یا غارنوردی که در محیط های طبیعی انجام می شوند، اگر با اصول اکوتوریسم همراه باشند، می توانند در این دسته قرار گیرند. وجه اکوتوریستی آن، تأکید بر کمترین تأثیر بر محیط، آموزش درباره ایمنی و حفظ طبیعت، و حمایت از راهنمایان محلی است.

لازم به ذکر است که مرزهای میان این گونه ها همیشه کاملاً مشخص نیست و بسیاری از سفرهای اکوتوریستی می توانند ترکیبی از چند مورد باشند. مهم این است که در هر یک از این فعالیت ها، اصول اساسی اکوتوریسم، یعنی حفاظت، آموزش، مشارکت محلی و مسئولیت پذیری، رعایت شود.

اکوتوریسم در ایران: پتانسیل ها و چالش ها

ایران، با گستره اقلیمی و جغرافیایی بی نظیر خود، یکی از کشورهای دارای بالاترین پتانسیل برای توسعه اکوتوریسم در جهان است. تنوع زیستی، مناظر طبیعی بکر و میراث فرهنگی غنی در کنار جوامع محلی با آداب و رسوم منحصربه فرد، ایران را به مقصدی ایده آل برای اکوتوریست ها تبدیل کرده است. با این حال، توسعه پایدار این صنعت در ایران با چالش های مهمی روبروست که نیازمند توجه و برنامه ریزی جامع است.

پتانسیل های بی نظیر ایران

ایران دارای ویژگی های منحصربه فردی است که زمینه را برای رشد چشمگیر اکوتوریسم فراهم می آورد:

• تنوع اقلیمی و زیستی گسترده: از جنگل های هیرکانی باستانی در شمال تا بیابان های مرکزی و کویرهای لوت و مرکزی، از کوه های البرز و زاگرس تا سواحل خلیج فارس و دریای عمان، ایران طیف وسیعی از اکوسیستم ها را در خود جای داده است. این تنوع شامل اقلیم های معتدل، خشک، سرد و مرطوب می شود که هر یک زیستگاه گونه های گیاهی و جانوری خاص خود هستند.
• میراث فرهنگی غنی و جوامع محلی با آداب و رسوم منحصربه فرد: ایران نه تنها از نظر طبیعی، بلکه از منظر فرهنگی نیز بسیار غنی است. جوامع محلی در اقصی نقاط کشور، دارای سنت ها، زبان ها، لباس ها و شیوه های زندگی خاصی هستند که در تعامل با طبیعت شکل گرفته اند. بوم گردی فرهنگی، فرصتی برای آشنایی با این میراث زنده و حمایت از آن فراهم می کند.
• مناطق بکر و حفاظت شده: ایران دارای مناطق حفاظت شده متعددی نظیر پارک های ملی، پناهگاه های حیات وحش و مناطق حفاظت شده است که بخش بزرگی از تنوع زیستی کشور را در خود جای داده اند و مقاصد جذابی برای رصد حیات وحش و طبیعت گردی مسئولانه هستند.

فعالیت های رایج اکوتوریستی در ایران

با وجود چالش ها، برخی فعالیت های اکوتوریستی در ایران رواج یافته اند و مورد استقبال قرار گرفته اند:

• کویرنوردی و بیابان گردی: کویرهای ایران، به ویژه کویر لوت با کلوت های منحصر به فردش، به مقاصد محبوب برای تماشای ستارگان، سافاری مسئولانه (در مسیرهای مشخص) و آشنایی با زندگی کویرنشینان تبدیل شده اند.
• کوهنوردی و طبیعت گردی در مناطق کوهستانی: کوه های البرز و زاگرس با طبیعت بکر و روستاهای پلکانی، مقاصدی برای کوهنوردی، غارنوردی و آشنایی با فرهنگ عشایر هستند.
• پرنده نگری: تالاب ها و مناطق آبی ایران، زیستگاه های مهمی برای پرندگان مهاجر و بومی هستند و فرصت های عالی برای پرنده نگری فراهم می کنند، مانند تالاب میانکاله و هامون.
• جنگل نوردی: جنگل های هیرکانی شمال ایران و جنگل های بلوط زاگرس، مقاصدی برای پیاده روی و تجربه طبیعت بکر هستند، با تأکید بر عدم آسیب به اکوسیستم جنگلی.

چالش ها و موانع توسعه اکوتوریسم پایدار در ایران

علی رغم پتانسیل های فراوان، توسعه اکوتوریسم پایدار در ایران با موانع و چالش های متعددی روبروست:

• کمبود زیرساخت های متناسب و پایدار: بسیاری از مناطق بکر و دارای پتانسیل اکوتوریسم، فاقد زیرساخت های لازم نظیر جاده های مناسب، امکانات اقامتی پایدار (بوم گردی های استاندارد)، و سیستم های مدیریت پسماند کارآمد هستند. توسعه زیرساخت ها بدون رعایت اصول پایداری می تواند خود به عامل تخریب تبدیل شود.
• عدم آگاهی کافی در برخی جوامع و گردشگران: هنوز بخش قابل توجهی از مردم و حتی برخی از گردشگران، از اصول اکوتوریسم و اهمیت حفظ محیط زیست و فرهنگ بومی آگاهی کافی ندارند. این منجر به رفتارهای مخرب نظیر رها کردن زباله، آسیب به طبیعت و عدم احترام به حریم خصوصی جوامع محلی می شود.
• مشکلات مدیریتی و برنامه ریزی: نبود یک رویکرد یکپارچه و هماهنگ در سطح ملی برای توسعه اکوتوریسم، ضعف در نظارت بر فعالیت ها و عدم تخصیص بودجه کافی، از جمله مشکلات مدیریتی است. قوانین و مقررات نیز در برخی موارد نیازمند بازنگری و تقویت هستند.
• تهدیدات زیست محیطی و انسانی: خشکسالی، تغییرات اقلیمی، شکار غیرمجاز، تخریب زیستگاه ها توسط عوامل انسانی (مانند ساخت وسازهای غیرمجاز) و سوءاستفاده از منابع طبیعی، تهدیدات جدی برای پتانسیل های اکوتوریسم ایران هستند.
• مشارکت ضعیف جوامع محلی: در بسیاری از موارد، جوامع محلی به طور کامل در برنامه ریزی و منافع حاصل از اکوتوریسم مشارکت داده نمی شوند، که این امر می تواند منجر به عدم حمایت آن ها و حتی مقاومت در برابر پروژه ها شود.

برای تحقق پتانسیل های اکوتوریسم در ایران، نیاز به یک برنامه جامع، آموزش عمومی، سرمایه گذاری هوشمندانه در زیرساخت های پایدار و مهم تر از همه، مشارکت فعال جوامع محلی و هماهنگی بین نهادهای دولتی و خصوصی است. تنها در این صورت است که ایران می تواند به یکی از قطب های مهم اکوتوریسم در جهان تبدیل شود.

آینده اکوتوریسم و نقش آن در توسعه پایدار

آینده اکوتوریسم در گرو افزایش آگاهی جهانی نسبت به پایداری، حفاظت از محیط زیست و مسئولیت پذیری اجتماعی است. با توجه به چالش های زیست محیطی و اجتماعی که سیاره ما با آن روبروست، اکوتوریسم دیگر تنها یک انتخاب لوکس نیست، بلکه به یک ضرورت برای توسعه گردشگری در ابعاد گسترده تر تبدیل شده است.

چشم انداز رشد جهانی اکوتوریسم

روندهای جهانی نشان می دهد که بخش اکوتوریسم یکی از سریع ترین بخش های در حال رشد در صنعت گردشگری است. این رشد نه تنها ناشی از افزایش نگرانی های محیط زیست گرایانه در میان گردشگران است، بلکه به دلیل جستجوی تجربیات اصیل تر و معنادارتر، و تمایل به دوری از مقاصد شلوغ و تجاری سازی شده نیز می باشد. پیش بینی ها حاکی از آن است که این روند رو به رشد ادامه خواهد داشت و سهم اکوتوریسم از کل بازار گردشگری جهانی افزایش خواهد یافت. این امر فرصت های جدیدی برای سرمایه گذاری، اشتغال زایی و توسعه در مناطق روستایی و طبیعی فراهم می آورد.

اهمیت اکوتوریسم در دستیابی به اهداف توسعه پایدار (SDGs)

سازمان ملل متحد، ۱۷ هدف توسعه پایدار (Sustainable Development Goals – SDGs) را برای سال ۲۰۳۰ تعریف کرده است که به دنبال حل چالش های جهانی از جمله فقر، گرسنگی، نابرابری، تغییرات اقلیمی و تخریب محیط زیست هستند. اکوتوریسم می تواند نقش مهمی در دستیابی به بسیاری از این اهداف ایفا کند:

• هدف ۸ (کار شایسته و رشد اقتصادی): اکوتوریسم با ایجاد فرصت های شغلی پایدار و درآمدزایی برای جوامع محلی، به ویژه در مناطق روستایی و کمتر توسعه یافته، به رشد اقتصادی فراگیر و پایدار کمک می کند.
• هدف ۱۱ (شهرهای و جوامع پایدار): با حمایت از فرهنگ های بومی و توانمندسازی جوامع محلی، اکوتوریسم به ساختن جوامعی انعطاف پذیر و پایدار کمک می کند.
• هدف ۱۲ (مصرف و تولید مسئولانه): با ترویج شیوه های مصرف پایدار و کاهش تأثیرات زیست محیطی سفر، اکوتوریسم به تحقق این هدف یاری می رساند.
• هدف ۱۴ (زندگی زیر آب) و ۱۵ (زندگی در خشکی): قلب اکوتوریسم، حفاظت از تنوع زیستی و اکوسیستم هاست. از این رو، این نوع گردشگری به طور مستقیم به حفاظت از منابع طبیعی دریایی و خشکی کمک می کند.
• هدف ۱۷ (شراکت برای دستیابی به اهداف): اکوتوریسم نیازمند همکاری بین دولت ها، بخش خصوصی، جوامع محلی و گردشگران است که نمونه ای از مشارکت های لازم برای دستیابی به اهداف توسعه پایدار است.

نقش هر فرد و نهاد در ترویج و توسعه اکوتوریسم

توسعه اکوتوریسم تنها وظیفه دولت ها یا سازمان های بین المللی نیست، بلکه نیازمند مشارکت فعال هر فرد و نهاد است:

• نقش گردشگران: انتخاب سفرهای مسئولانه، حمایت از مشاغل و محصولات محلی، رعایت اصول ردپای کوچک (Leave No Trace)، و افزایش آگاهی خود و دیگران.
• نقش برگزارکنندگان تور و آژانس ها: طراحی بسته های سفر پایدار، آموزش راهنمایان، همکاری با جوامع محلی، و سرمایه گذاری در پروژه های حفاظتی.
• نقش دولت ها و سیاست گذاران: تدوین قوانین حمایتی، تخصیص بودجه، ایجاد زیرساخت های پایدار، نظارت و استانداردسازی، و ترویج بین المللی اکوتوریسم.
• نقش جوامع محلی: مشارکت فعال در برنامه ریزی و مدیریت، حفظ میراث فرهنگی، و میزبانی مسئولانه از گردشگران.

با همکاری و تعهد تمامی ذی نفعان، اکوتوریسم می تواند به نیروی محرکه ای برای حفاظت از سیاره، توانمندسازی جوامع و ارتقاء تجربه انسانی از سفر تبدیل شود. آینده ای که در آن سفرها نه تنها برای لذت شخصی، بلکه برای خیر عمومی انجام می شوند.

نتیجه گیری

اکوتوریسم، بیش از یک شیوه سفر، یک فلسفه زندگی و رویکردی عمیقاً مسئولانه به تعامل انسان با طبیعت و فرهنگ است. همانطور که تشریح شد، این مفهوم بر خلاف طبیعت گردی صرف، بر حفاظت از محیط زیست، سودرسانی و مشارکت جوامع محلی، آموزش و آگاهی بخشی و مسئولیت پذیری جامع تأکید دارد. از ریشه های تاریخی خود در نگرانی های زیست محیطی دهه ۶۰ و ابداع واژه در دهه ۸۰ میلادی تا تبدیل شدن به یکی از ارکان اصلی توسعه پایدار در قرن ۲۱، اکوتوریسم مسیری پرفراز و نشیب را طی کرده است.

ایران، با دارا بودن تنوع اقلیمی و زیستی گسترده، مناطق بکر طبیعی و میراث فرهنگی غنی، از پتانسیل های بی نظیری برای توسعه اکوتوریسم برخوردار است. کویرنوردی، کوهنوردی، پرنده نگری و جنگل نوردی تنها گوشه ای از فعالیت های اکوتوریستی رایج در این سرزمین کهن هستند. با این حال، دستیابی به توسعه پایدار در این حوزه، نیازمند غلبه بر چالش هایی نظیر کمبود زیرساخت ها، عدم آگاهی عمومی، مشکلات مدیریتی و تهدیدات زیست محیطی است. این مهم، تنها با هم افزایی و مشارکت فعال دولت، بخش خصوصی، جوامع محلی و هر یک از ما به عنوان گردشگر یا شهروند، میسر خواهد بود.

در نهایت، انتخاب اکوتوریسم به معنای انتخاب سفری آگاهانه، پایدار و معنادار است. این انتخاب، نه تنها تجربه ای غنی و فراموش نشدنی را برای خودمان به ارمغان می آورد، بلکه به حفظ گنجینه های طبیعی و فرهنگی سیاره برای نسل های آینده کمک می کند. باشد که هر سفر ما، گامی در جهت احترام بیشتر به زمین و ساکنان آن باشد.