حکم شرعی رانندگی بدون گواهینامه

رانندگی بدون گواهینامه، از منظر فقه اسلامی، به دلیل نقض قوانین حکومت اسلامی و احتمال به خطر افتادن جان و مال خود و دیگران، عموماً جایز نیست و در بسیاری موارد حرام شمرده می شود. این عمل با مبانی شرعی حفظ نظم و جلوگیری از ضرر در تعارض است و تبعات دنیوی و اخروی دارد و لذا همواره توصیه به رعایت دقیق قوانین و مقررات راهنمایی و رانندگی از سوی مراجع عظام تقلید مورد تأکید قرار گرفته است.

در جوامع پیشرفته امروزی، نظم و قانون گرایی بنیان توسعه و رفاه اجتماعی محسوب می شود. از آنجا که اسلام دین جامعی است که به تمام ابعاد زندگی فردی و اجتماعی انسان توجه دارد، رعایت قوانین و مقررات اجتماعی، به ویژه آن دسته که در راستای حفظ امنیت، سلامت و حقوق شهروندان وضع شده اند، از اهمیت ویژه ای برخوردار است. رانندگی، فعالیتی است که به طور مستقیم با جان و مال افراد در ارتباط بوده و کوچک ترین سهل انگاری در آن می تواند پیامدهای جبران ناپذیری به دنبال داشته باشد. به همین دلیل، صدور گواهینامه رانندگی نه تنها یک فرآیند اداری، بلکه یک سازوکار حیاتی برای احراز صلاحیت و مهارت افراد در کنترل وسایل نقلیه و تضمین ایمنی عمومی است. این سند، نشان دهنده آن است که فرد دارنده آن، آموزش های لازم را گذرانده، آزمون های مرتبط را با موفقیت پشت سر گذاشته و از حداقل توانایی های لازم برای رانندگی ایمن برخوردار است. در چنین شرایطی، مسئله حکم شرعی رانندگی بدون گواهینامه به یکی از دغدغه های اصلی افراد مقلد و علاقه مندان به مسائل فقهی تبدیل می شود که نیازمند تبیین دقیق و مستدل است.

مبانی فقهی عدم جواز رانندگی بدون گواهینامه

برای درک عمیق تر حکم شرعی رانندگی بدون گواهینامه، لازم است به مبانی و اصول فقهی که مراجع عظام تقلید فتاوای خود را بر اساس آن ها صادر کرده اند، بپردازیم. این مبانی، رانندگی بدون گواهینامه را نه تنها یک تخلف قانونی، بلکه در اغلب موارد یک فعل دارای اشکال شرعی یا حتی حرام می دانند.

وجوب اطاعت از قوانین حکومت اسلامی

یکی از مهم ترین مبانی فقهی در این زمینه، اصل وجوب اطاعت از قوانین و مقررات وضع شده توسط حکومت اسلامی است. فقه شیعه، «ولایت فقیه» را به عنوان ادامه ولایت ائمه معصومین (علیهم السلام) در عصر غیبت می شناسد و بر اساس آن، اوامر و نواهی حاکم شرع و قوانین وضع شده توسط نهادهای قانونی تحت نظارت وی، در صورتی که مخالف با نص صریح شرع نباشند، واجب الاجرا تلقی می شوند. مقام معظم رهبری (مدظله العالی) و بسیاری دیگر از مراجع، این قوانین را به دلیل حفظ نظام و مصالح عمومی لازم الاتباع می دانند.

مخالفت با قوانین و مقررات و دستورات دولت اسلامی که به طور مستقیم توسط مجلس شورای اسلامی وضع شده و مورد تأیید شورای نگهبان قرار گرفته اند و یا با استناد به اجازه قانونی نهادهای مربوطه وضع شده اند، برای هیچکس جایز نیست.

این اصل بر پایه قاعده ثانویه و حکم حاکم شرع استوار است که مصلحت عمومی جامعه اسلامی را در اولویت قرار می دهد. قوانین راهنمایی و رانندگی، از جمله الزام به داشتن گواهینامه، به طور قطع در راستای حفظ مصلحت عمومی، جان و مال مردم وضع شده اند و عدم رعایت آن ها مصداق اخلال در نظام و تخلف از حکم ولی فقیه محسوب می شود.

حفظ جان و مال (قاعده لا ضرر و لا ضرار)

یکی دیگر از قواعد بنیادین فقه اسلامی، «قاعده لا ضرر و لا ضرار فی الاسلام» است که هرگونه ضرر رساندن به خود یا دیگران را نهی می کند. رانندگی بدون گواهینامه، حتی اگر فرد به ظاهر مهارت داشته باشد، ریسک وارد آوردن ضرر جانی و مالی را به شکل قابل توجهی افزایش می دهد. فردی که بدون گواهینامه رانندگی می کند، از نظر قانونی صلاحیت خود را احراز نکرده است و در صورت بروز حادثه، مسئولیت شرعی و دنیوی سنگینی بر عهده او خواهد بود.

• احتمال آسیب دیدگی جانی خود راننده و سرنشینان
• احتمال آسیب دیدگی جانی سایر عابران و رانندگان
• ورود خسارت مالی به اموال خود و دیگران
• عدم پوشش بیمه ای در صورت بروز حادثه، که به معنای عدم جبران ضرر مالی قربانیان است.

این موارد، به وضوح مصادیق «ضرر» هستند که شرع مقدس از آن ها نهی فرموده است. بنابراین، رانندگی بدون گواهینامه، به دلیل زمینه سازی برای وقوع ضرر و به خطر انداختن جان و مال دیگران، از این منظر نیز دارای اشکال شرعی جدی است.

اخلال در نظم عمومی

عدم رعایت قوانین، به ویژه قوانین مربوط به حوزه های حساس مانند رانندگی، منجر به اخلال در نظم و امنیت عمومی جامعه می شود. نظم عمومی، زیربنای فعالیت های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی است و حفظ آن از واجبات شرعی محسوب می گردد. رانندگی بدون گواهینامه، باعث افزایش بی نظمی در ترافیک، افزایش تصادفات، و در نتیجه تحمیل هزینه های اجتماعی و اقتصادی بر جامعه می شود که تمامی این ها مورد رضایت شرع نیست.

تخلف از مقررات، حتی در موارد جزئی، به تدریج منجر به نهادینه شدن بی قانونی و کاهش احترام به قوانین می شود که این امر، خود بستر مناسبی برای اخلال گسترده تر در نظم عمومی فراهم می آورد. از این رو، مراجع تقلید همواره بر رعایت قوانین و مقررات راهنمایی و رانندگی به عنوان یکی از مصادیق حفظ نظم عمومی و ادای حقوق شهروندی تأکید دارند.

فتاوای مراجع عظام تقلید در خصوص رانندگی بدون گواهینامه

فتاوای مراجع عظام تقلید، بهترین راهنما برای درک حکم شرعی رانندگی بدون گواهینامه است. اگرچه ممکن است برخی عبارات در فتاوا متفاوت باشند، اما روح کلی حکم، یعنی عدم جواز یا حرمت، در اغلب آن ها مشترک است.

حضرت آیت الله خامنه ای (مدظله العالی)

مقام معظم رهبری در پاسخ به استفتائات متعدد، صراحتاً رانندگی بدون گواهینامه را حرام اعلام کرده اند. استدلال اصلی ایشان بر دو محور استوار است:

1. مخالفت با مقررات دولتی: رانندگی بدون گواهینامه، خلاف قوانین و مقررات حکومت اسلامی است که برای حفظ نظم و امنیت عمومی وضع شده اند و اطاعت از این قوانین واجب است.
2. تبعات احتمالی و به خطر انداختن جان و مال: این عمل، احتمال به خطر افتادن جان خود و دیگران را افزایش می دهد و از نظر شرعی، ایجاد ضرر و مقدمات ضرر حرام است.

ایشان همچنین درباره سوار شدن با فرد بدون گواهینامه فرموده اند: «درجایی که نشستن در ماشین چنین فردی، تایید گناه باشد و یا ترک سوار شدن بر وسیله نقلیه او، نهی از منکر محسوب نشود، همراه شدن با چنین شخصی جایز نیست.» این فتوا اهمیت نهی از منکر و عدم تایید گناه را نیز در این زمینه یادآور می شود.

حضرت آیت الله سیستانی (مدظله العالی)

آیت الله سیستانی در فتوای خود، عبارت «اشکال دارد» را به کار برده اند که در اصطلاح فقهی، در بسیاری موارد به معنای عدم جواز یا احتیاط واجب است. ایشان در پاسخ به سوالی درباره رانندگی بدون گواهینامه در ساعات خلوت شب یا کوچه های فرعی فرموده اند: «اشکال دارد مگر اینکه مأمور مسئول اجرای قانون به موجب صلاحیت ها در اجرای آن مسامحه می کند.»

مفهوم «مسامحه» در اینجا به این معنا نیست که اگر پلیس حضور نداشت، رانندگی جایز می شود، بلکه به حالتی اشاره دارد که خود مسئولین قانون گذار در شرایط خاصی (مثلاً در مورد رانندگی در ملک شخصی یا شرایط بسیار خاص که خطر و اخلال در نظم منتفی باشد) چشم پوشی کنند. اما در حالت عادی و در راه های عمومی، رانندگی بدون گواهینامه «اشکال دارد» و از آن نهی شده است.

ایشان همچنین در پاسخ به سوالی درباره مخالفت با قوانین دولتی، چهار مورد را برشمرده اند که مخالفت با قوانین دولت در آن ها جایز نیست:

1. تصرف در اموال دولت مانند گرفتن حقوق کامل با تخلف از حضور تمام وقت رسمی.
2. مخالفت با مقتضای عقد یا شرطی که شرعاً نافذ باشد.
3. اگر موجب اخلال در نظام جامعه باشد مانند قوانین راهنمایی و رانندگی.
4. اگر مستلزم مفسده مهمی باشد که شرع به آن راضی نیست.

مورد سوم به طور مستقیم به رانندگی بدون گواهینامه مربوط می شود و آن را به دلیل اخلال در نظام جامعه، جایز نمی داند.

حضرت آیت الله مکارم شیرازی (مدظله العالی)

آیت الله مکارم شیرازی نیز بر لزوم رعایت قوانین و مقررات راهنمایی و رانندگی تأکید دارند. ایشان عموماً رانندگی بدون گواهینامه را به دلیل رعایت نکردن قوانین جمهوری اسلامی و به خطر انداختن جان و مال خود و دیگران، جایز نمی دانند. استدلال ایشان نیز بر مبنای حفظ نظم عمومی و جلوگیری از ضرر است. در فتاوای ایشان نیز مخالفت با قوانینی که به مصلحت جامعه اسلامی وضع شده اند، جایز شمرده نمی شود.

دیگر مراجع عظام تقلید

اکثر مراجع عظام تقلید، از جمله حضرات آیات وحید خراسانی، نوری همدانی، جوادی آملی و سبحانی، نیز دیدگاهی مشابه دارند. هرچند ممکن است جزئیات فتاوا و عبارات به کار رفته اندکی متفاوت باشد، اما نقطه مشترک تمامی آن ها، تأکید بر عدم جواز یا حرمت رانندگی بدون گواهینامه به دلایل زیر است:

• حفظ جان و مال: رانندگی بدون گواهینامه، خطرات جانی و مالی را افزایش می دهد.
• اطاعت از قوانین حکومت اسلامی: رعایت قوانین و مقررات راهنمایی و رانندگی که توسط دولت اسلامی برای حفظ نظم و امنیت وضع شده اند، واجب است.
• جلوگیری از اخلال در نظم عمومی: بی قانونی و عدم رعایت مقررات، به نظم عمومی جامعه آسیب می رساند.

این اجماع نسبی نشان دهنده اهمیت این موضوع در فقه اسلامی و تأکید بر رعایت نظم و قانون در جامعه است.

ابعاد فقهی و حقوقی سناریوهای خاص رانندگی بدون گواهینامه

در این بخش به بررسی برخی سناریوهای خاص و پرسش های رایج درباره رانندگی بدون گواهینامه می پردازیم که ابهامات زیادی برای افراد ایجاد می کند.

رانندگی با مهارت بالا و بدون گواهینامه

گاهی افراد تصور می کنند اگر مهارت رانندگی بالایی داشته باشند، حتی بدون گواهینامه، رانندگی آن ها مشکلی ندارد. اما از منظر شرعی و قانونی، گواهینامه فراتر از صرف مهارت فنی است. گواهینامه سندی رسمی است که صلاحیت قانونی و رسمی فرد را برای رانندگی احراز می کند. این سند شامل گذراندن آموزش های نظری (قوانین راهنمایی و رانندگی) و عملی (مهارت رانندگی) و تایید یک مرجع قانونی است. لذا، حتی اگر فردی به صورت تجربی مهارت بالایی در رانندگی کسب کرده باشد، بدون داشتن گواهینامه، رانندگی او خلاف قانون و از نظر شرعی (به دلایل پیش گفته) دارای اشکال است.

آموزش رانندگی به فرد فاقد گواهینامه

آموزش رانندگی به فرد فاقد گواهینامه (در مکان های عمومی مانند خیابان ها) نیز از نظر شرعی دارای اشکال است، چرا که این کار می تواند منجر به اخلال در نظم عمومی یا نقض قوانین دولتی شود. در صورتی که آموزش در محیطی کاملاً خصوصی و دور از معابر عمومی و بدون هیچ گونه خطر برای دیگران باشد، ممکن است حکم آن متفاوت باشد، اما در معابر عمومی، چنین آموزشی به دلیل به خطر انداختن امنیت و نقض مقررات، جایز نیست. بهترین و شرعی ترین راه، آموزش رانندگی در آموزشگاه های مجاز و تحت نظر مربیان دارای صلاحیت است.

سوار شدن در خودروی فردی که گواهینامه ندارد

حکم سوار شدن در خودروی فردی که گواهینامه ندارد، به فتوای مرجع تقلید بستگی دارد. برخی مراجع، مانند مقام معظم رهبری، این عمل را در صورتی که به منزله «تأیید گناه» محسوب شود یا ترک سوار شدن بر وسیله نقلیه او «نهی از منکر» باشد، جایز نمی دانند. بنابراین، اگر سوار شدن شما باعث تشویق راننده به ادامه تخلف شود یا شما قادر به نهی از منکر هستید و این کار را نمی کنید، جایز نیست. اما اگر هیچ کدام از این موارد صدق نکند و احتمال خطر نیز بسیار پایین باشد، ممکن است با شرایطی جایز شمرده شود. توصیه می شود در این مورد به مرجع تقلید خود مراجعه شود.

مسئولیت شرعی تصادف بدون گواهینامه

اگر در اثر رانندگی بدون گواهینامه، تصادفی رخ دهد، راننده مسئولیت شرعی و حقوقی بسیار سنگینی دارد. از منظر شرعی، راننده به دلیل «تعدی و تقصیر» (یعنی تجاوز از حدود شرعی و قانونی و عدم احتیاط لازم) مسئول جبران خسارات جانی (دیه) و مالی وارد شده است. این مسئولیت حتی در صورتی که راننده مهارت داشته باشد، به قوت خود باقی است، زیرا اصل رانندگی بدون گواهینامه، خود تخلف و تقصیر محسوب می شود. از نظر حقوقی نیز، علاوه بر جریمه های قانونی و حبس، شرکت های بیمه نیز معمولاً از پرداخت خسارت در صورت رانندگی بدون گواهینامه خودداری می کنند که بار مالی سنگینی بر دوش راننده خاطی خواهد گذاشت.

رانندگی بدون گواهینامه در ساعات خلوت شب، کوچه های فرعی یا در ملک شخصی

برخی افراد تصور می کنند که رانندگی بدون گواهینامه در مکان ها یا زمان هایی که احتمال دیده شدن توسط پلیس و خطر برای دیگران کمتر است، مانند ساعات خلوت شب، کوچه های فرعی یا در ملک شخصی، جایز است. اما باید توجه داشت که:

1. ساعات خلوت شب و کوچه های فرعی: این موارد نیز جزو معابر عمومی محسوب می شوند و قوانین راهنمایی و رانندگی در آن ها جاری است. هرچند احتمال حضور پلیس کمتر باشد، اما خطر برای عابران پیاده یا سایر خودروها همچنان وجود دارد. لذا حکم عدم جواز شرعی در این موارد نیز جاری است. فتوای آیت الله سیستانی در این خصوص (که «اشکال دارد مگر اینکه مأمور مسئول اجرای قانون به موجب صلاحیت ها در اجرای آن مسامحه می کند») نیز به عموم معابر اشاره دارد.
2. ملک شخصی: رانندگی در ملک شخصی (مانند حیاط خانه یا زمین کشاورزی خصوصی) در صورتی که هیچ گونه خطر و اخلالی برای دیگران (مانند عابران یا خودروهای دیگر) نداشته باشد و منجر به نقض نظم عمومی نشود، معمولاً از شمول حرمت یا عدم جواز خارج است. اما حتی در این موارد نیز، باید نهایت احتیاط را به عمل آورد تا هیچ گونه ضرر جانی یا مالی متوجه خود یا دیگران نشود.

حکم جریمه های راهنمایی و رانندگی (در صورت تخلف بدون گواهینامه)

اگر فردی به دلیل رانندگی بدون گواهینامه یا هر تخلف دیگر، جریمه شود، باید آن را پرداخت کند. از نظر شرعی، این جریمه ها معمولاً به منزله «مال حرام» نیستند، بلکه به منزله «تعزیر مالی» (مجازات مالی) برای تخلف از قوانین محسوب می شوند. مقام معظم رهبری نیز در این خصوص فرموده اند: «از این جهت که قوانین و مقررات را رعایت نکرده، فعل حرامی مرتکب شده است ولی تصرف در اموالش به منزله مال حرام نیست.» بنابراین، هرچند جریمه ها حرام نیستند، اما فعل تخلف از قانون خود گناه محسوب می شود و باید از آن اجتناب کرد.

نتیجه گیری: جمع بندی و توصیه های نهایی

بر اساس بررسی های انجام شده و فتاوای مراجع عظام تقلید، رانندگی بدون گواهینامه از منظر فقه اسلامی، به دلایل متعدد، غالباً جایز نبوده و در بسیاری موارد حرام تلقی می شود. این حکم، ریشه در مبانی شرعی مستحکمی چون وجوب اطاعت از قوانین حکومت اسلامی، قاعده لا ضرر (حفظ جان و مال) و لزوم حفظ نظم عمومی دارد. عدم رعایت این قوانین نه تنها تبعات قانونی و حقوقی در پی دارد، بلکه مسئولیت شرعی و اخروی نیز برای فرد ایجاد می کند.

لذا، تأکید بر اهمیت رعایت قوانین و مقررات راهنمایی و رانندگی به عنوان یک وظیفه شرعی، اخلاقی و اجتماعی، امری ضروری است. توصیه می شود تمامی افرادی که قصد رانندگی دارند، ابتدا اقدام به کسب گواهینامه معتبر نمایند و همواره اصول ایمنی را برای حفظ جان و مال خود و دیگران رعایت کنند. در صورت بروز هرگونه ابهام یا سوال خاص در مورد فتوای مرجع تقلید شخصی، رجوع به دفتر ایشان برای کسب پاسخ دقیق تر همواره راهگشا خواهد بود.