مرگ بی‌صدای هامون / خطر مرگ و انقراض ۲۸۴ گونه جانوری

آفتاب‌‌نیوز :

در حالی کشور افغانستان نسبت به سدسازی بر روی رود‌های منتهی به تالاب بین‌المللی هامون اقدام کرده است که این تالاب مایه حیات ۲۸۴ گونه جانوری است و به گفته رئیس پژوهشکده تالاب بین‌المللی هامون با شرایطی که پیش می‌رود، امیدی به احیای مجدد این حوضه آبریز نیست، ولی بر خلاف دریاچه ارومیه می‌توان با ایجاد زبان دیپلماسی مشترک آن را نجات داد.

تالاب هامون، حوضه آبریزی که آب خود را از همسایه می‌گیرد و زیست حیات بخشی به همه همسایگان خود می‌دهد، امروز در سایه نبود زبان دیپلماسی مشترک دچار مرگ بی‌صدا شده است و محققان وقتی زبان به واگویه‌های آن می‌کنند، امیدی به احیای دوباره آن ندارند؛ چون کشور همسایه کمر به ساخت سد‌های متعدد بر روی رود‌های منتهی به هامون بسته است و در زمان سیلابی، سرریز این سد‌ها را به شورزار گود زره هدایت می‌کند، به جای آنکه آن را به این تالاب حیات بخش بدهد.

دریاچه و تالاب بین‌المللی هامون سومین دریاچه بزرگ ایران پس از دریاچه مازندران و دریاچه ارومیه، هفتمین تالاب بین‌المللی جهان و یکی از ذخیره‌گاه‌های زیست‌کره در ایران است. دریاچه و تالاب هامون در منطقه سیستان و در استان سیستان و بلوچستان واقع شده‌اند.

این دریاچه از سه دریاچه کوچک به نام‌های «هامون پوزک»، «هامون صابری» و «هامون هیرمند» تشکیل شده است. این دریاچه‌ها در زمان فراوانی آب به هم می‌پیوندند و دریاچه مشترک هامون، میان افغانستان و ایران را تشکیل می‌دهند و از طریق شیله در ایران آب وارد شوره‌زار گود زره می‌شد.

هامون پوزک از طریق شاخه پریان رود هیرمند، رود خاش و خوسپاس تغذیه می‌شود. هامون پوزک با ارتفاع ۵/۴۷۶ متر از سطح دریا در موقعیت جغرافیایی طول (۶۱ درجه و ۵۰ دقیقه) و عرض (۳۱ درجه و ۴۵ دقیقه) واقع است و وسعتی حدود ۱۴۸۴ کیلومتر مربع را دارد که بیشترین بخش این تالاب در استان نیمروز افغانستان و حدود ۳۳۰ کیلومتر مربع آن نیزدر ایران قرار گرفته است.

هامون صابری نیز با ارتفاع حدود ۴۷۵ متر از سطح دریا و قسمت اصلی آن حدود ۱۰۲۹ کیلومتر مربع است. این بخش در شمال غربی دشت سیستان بین قسمتی از خاک ایران و افغانستان واقع شده و نسبت به هامون پوزک بزرگتر است. هامون صابری از طریق رودخانه‌های «فراه» و «هاروت» و همچنین از سرریز هامون پوزک تغذیه می‌شود. قسمت جنوبی هامون صابری که در ایران واقع است، از عمق بیشتری برخوردار است.

هامون هیرمند در غرب دشت سیستان در ارتفاع ۴۷۰ متر از سطح دریای آزاد با مساحت ۴۱۱ کیلومتر مربع واقع شده و از طریق رود سیستان و رودخانه‌های شور و همچنین هامون صابری تغذیه می‌شود.

در این گستره آبی ۵۵ گونه گیاهی، ۲۸۴ گونه جانوری که شامل ۲۸ گونه پستاندار، ۱۸۳ گونه پرنده، ۴۴ گونه خزنده، ۷ گونه دوزیست و ۲۲ گونه ماهی زیست دارند و مهمترین رود تامین کننده آب تالاب هامون رودخانه هلمند با ۷.۵ میلیارد متر مکعب است و بعد از آن رودخانه‌های «فراه» با ۱.۲۵ میلیارد متر مکعب، «هاروت» با ۲۱۰ میلیون متر مکعب و «خاشرود» با ۱۷۰ میلیون متر مکعب قرار دارند.

بر اساس آمار‌ها این حوضه در مجموع بیش از ۹ میلیارد متر مکعب آب هامون را تامین می‌کند و بر اساس شاخص خشکسالی محاسبه شده در دوره ۱۹۸۳ تا ۲۰۱۹ در سال‌های ۲۰۰۱ تا ۲۰۱۹ خشکسالی شدید و در سال ۲۰۱۸ خشکسالی بسیار شدید در این منطقه رخ داده است.

به اعتقاد رئیس پژوهشکده تالاب بین‌المللی هامون احداث سد‌های متعدد در افغانستان از جمله دلایل کاهش آب تالاب‌های هامون است. ظرفیت سد «کجکی» این کشور حدود ۲.۸ میلیارد متر مکعب یعنی حدود یک سوم ذخیره دریاچه هامون و ظرفیت سد کمالخان این کشور نیز ۵۲ میلیون متر مکعب است که با سیلاب‌های عظیم به سرعت پر می‌شود، ولی سرریز آن به سمت پایین دست ایران راه نمی‌یابد، بلکه آب مازاد ظرفیت سد کمال خان از طریق کاسه اول به کاسه دوم و سپس به گودزره به عنوان یک منطقه شوره‌زار در نزدیکی ایران هدایت می‌شود.

وضعیت کنونی تالاب هامون

جواد میردار هریجانی، رئیس پژوهشکده بین‌المللی تالاب هامون وضعیت سال جاری تالاب هامون را نسبت به سال‌های گذشته بهتر توصیف کرد که دلیل آن وجود ترسالی‌های ۱۴۰۳ بوده است و گفت: بر اساس آمار وزارت نیرو حدود ۳۹۲ میلیون متر مکعب آب به صورت سیلابی وارد هامون شده است، ولی بیش از ۳ میلیون متر مکعب وارد گود زره (شوره‌زاری در ولایت نیمروز افغانستان است که سرریز هامون هیرمند در زمان پرآبی از طریق رود شیله به آن وارد می‌شود) شده است.

وی افزود: از میزان آبی که وارد هامون شده، مقداری از آن در چاه نیمه‌ها ذخیره‌سازی و مقداری از آن به سمت هامون هیرمند هدایت شده است.

میردار هریجانی خاطر نشان کرد: بخش کمی از هامون‌های صابری بخش ایرانی آب دریافت کرده، ضمن آنکه بخشی از آب رودخانه مشترک پریان که مرز ایران و افغانستان را تشکیل می‌دهد، وارد هامون پوزک شده است.

رئیس پژوهشکده تالاب بین‌المللی هامون با تاکید بر اینکه بیشترین آب در هامون صابری دریافت شده است، ادامه داد: این امر به دلیل سیل رودخانه فراه بوده که از طریق خاشرود مقداری آب به سمت هامون پوزک وارد شد. مقداری از آب رود سیستان نیز به سمت هامون هیرمند هدایت شد.

میردار هریجانی با تاکید بر اینکه این شرایط برای هامون پایدار نیست، اظهار کرد: با توجه به شروع باد‌های ۱۲۰ روزه و دمای بالای هوا، این آب در حال تبخیر است و در نهایت هامون خشک را خواهیم داشت تا سال آینده آبی وارد کشور شود.

زندگی هامون قبل از کمال خان

وی با تشریح وضعیت تالاب هامون، گفت: تا سال ۱۴۰۰ که سد کمال خان افغانستان افتتاح شد، وضعیت به این صورت بود که سیلابی از سوی افغانستان وارد ایران می‌شد، بخشی از آن در چاه نیمه‌ها ذخیره می‌شد و مابقی آن وارد هامون هیرمند می‌شود و از سوی دیگر از طریق رودخانه فراه آب وارد هامون صابری می‌شد. به عبارت دیگر هر زمانی که سیلابی رخ می‌داد، آبی وارد هامون می‌شد.

میردار هریجانی دوام این وضعیت برای هامون را تا پایان تابستان هر سال عنوان کرد و ادامه داد: پس از آن هامون آبی دریافت نمی‌کرد، تا سال آبی آینده.

وی اضافه کرد:، ولی از سال ۱۴۰۰ تاکنون که سد کمال خان ساخته شد، عملا آب بسیار کمی وارد ایران شد، به گونه‌ای که بر اساس آمار وزارت نیرو در سال ۱۳۹۹ حدود ۳۲ میلیون متر مکعب آب از هیرمند وارد ایران شد و در سال ۱۴۰۱-۱۴۰۰ حدود ۲۷ میلیون متر مکعب، در سال ۱۴۰۲-۱۴۰۱ حدود ۷۰۰ هزار متر مکعب و امسال ۳۹۲ میلیون متر مکعب از طریق سیلاب‌های هیرمند وارد ایران شد.

این محقق حوزه تالاب هامون تاکید کرد: با احداث سد کمال خان بخش زیادی از سیلاب‌های هیرمند به سمت گود زره هدایت شد. امسال به نسبت هامون آب خوبی دریافت کرد، ولی تاکنون هیچگاه حق آبه این تالاب داده نشده است.

وی میزان حق آبه سالانه هامون را ۸۲۰ میلیون متر مکعب ذکر و خاطر نشان کرد: این امر تنها به دلیل دیپلماسی آب نیست و حیات این حوضه آبریز اکنون به دو بخش قبل و بعد از تاسیس سد کمال خان تقسیم شده است و بخش اعظمی از مشکلات هامون وابسته به سد کمال خان است.

رئیس پژوهشکده تالاب بین‌المللی هامون با تاکید بر اینکه تاکنون حق آبه هامون دریافت نشده و آنچه دریافت می‌شد، ناشی از سیلاب‌های میان حوضه‌ای بوده است، افزود: از آنجایی که افغانستان قادر به کنترل این سیلاب نبود، این آب وارد ایران می‌شد، ولی از زمان احداث سد کمال خان جلوی این سیلاب‌ها گرفته شد.

به گفته وی، سد کمال خان یک سد انحرافی است که میزان دریافت آب آن ۵۲ میلیون متر مکعب است و قادر است حجم زیادی از آب را از طریق سرریز وارد گود زره و منحرف کند.

محیط زیست هامون بعد از کمالخان

میردارهریجانی با بیان اینکه با احداث این سد در افغانستان عملا آبی به ایران نمی‌رسد، گفت: شاهرگ حیاتی سیستان، هامون است و هیچ کس نمی‌تواند منکر آن شود چه به لحاظ فرهنگی، اشتغال و اقتصاد و چه به لحاظ مسائل محیط زیستی.

وی افزود: زمانی که هامون‌ها آب دارد، میزان طوفان‌های گرد و خاک بسیار کمتر است و همانند یک کولر برای سیستان عمل می‌کند، به این صورت که باد از روی هامون‌ها عبور می‌کند و هوای خنکی را وارد سیستان می‌کند، ولی زمانی که هامون‌ها بی‌آب باشند، انواع و اقسام مشکلات را در سیستان شاهدیم؛ فعالیت‌های کشاورزی به طور کامل متوقف می‌شود مگر آنکه کشاورزی از طریق چاهک‌ها تامین شود، همچنین اراضی کشاورزی که رها شوند، یکی از مستعدترین مناطق برای برخاستن گرد و غبار می‌شوند.

رئیس پژوهشکده تالاب بین‌المللی هامون، بروز بیماری‌های چشمی، قلبی و تنفسی را از دیگر پیامد‌های خشک شدن این تالاب عنوان کرد و یادآور شد: از همه بدتر جو ناامیدی در میان مردم سیستان ایجاد می‌شود که در نهایت شاهد مهاجرت خیل عظیمی از مردم منطقه خواهیم بود. هر سال که وضعیت آب نامناسب و طوفان‌های گرد و غبار را داریم، تعداد بیشتری از مردم سیستان منطقه را ترک می‌کنند، چون با خشک شدن هامون، قابلبیت زیست منطقه از بین می‌رود.

توقف تحقیقات هامون در بی‌آب

میردار هریجانی با تاکید بر اینکه زمانی که آب در هامون نیست، عملا تحقیقات زیادی نمی‌توان بر روی این حوضه آبریز انجام داد، این شرایط را بسیار غم انگیز توصیف کرد و افزود: تحقیقات ما بیشتر بر روی گرد و غبار متمرکز شده است، ضمن آنکه موضوعاتی، چون معیشت جایگزین برای مردم تا آن‌ها بتوانند با شرایط خشکسالی منطقه کنار بیایند و سازگار شوند، از مهمترین مسائل ما در این استان است.

وی ادامه داد: صاحبان مشاغلی، چون کشاورزی، دامپروری و صنایع دستی که با استفاده از نیروی هامون محصولاتی را تولید می‌کردند، به سمت معیشت جایگزین رفتند و به نظر می‌رسد که باید با شرایط خشکسالی هامون کنار بیاییم و به نظر نمی‌رسد که بتوانیم هامون را احیاء کنیم و به شرایط قبل بازگردد.

این عضو دانشگاه سیستان و بلوچستان، افزود: شاید به واسطه بارش‌هایی مانند امسال، آب از هیرمند و فراه به ما برسد، ولی با توجه به اینکه سد بخش‌آباد بر روی رود فراه احداث می‌شود، با تکمیل آن، رود فراه که تامین کننده آب هامون صابری بود، عملا بسته خواهد شد.

وی ادامه داد: رودخانه خاشرود که آب هامون پوزک را تامین می‌کرد، سدی از سوی کشور افغانستان بر روی آن در حال احداث است و این رود نیز عملا بسته می‌شود.

هریجانی افزود: بر اساس این واقعیات نمی‌توان خیلی امیدوار بود که هامون احیاء شود. دریاچه ارومیه دستکاری خودمان در کشور بود که به خشکی گرایید، ولی هامون‌ها نیازمند همکاری کشور افغانستان است و باید زبان مشترکی با این کشور بیابیم.

وی تاکید کرد: آن چیزی که بر روی هامون رخ می‌دهد، نتیجه آن تنها مشمول ایران نیست، بلکه تبعات آن حتما سایر کشور‌ها نظیر افغانستان و پاکستان را درگیر می‌کند.