ورود تکنولوژی‌های صنعتی و کشت‌های گلخانه‌ای برای حل بحران آب

خبرگزاری آژیراک ـ حسین بوذری؛ خشکسالی تهدیدی جدی برای کشورمان محسوب می‌‌شود و اینکه ایران در کمربند خشک زمین واقع شده، واقعیتی تلخ و انکارناپذیر است.

چالش‌های آبی نه‌تنها در ایران، بلکه در بسیاری از کشورهای جهان هم مسبوق به سابقه است و اگر گذری تاریخی به گذشته داشته باشیم، درمی‌یابیم که این کم‌آبی به زندگی پیشینیان هم رسوخ کرده بود، اما گذشتگان به‌نحوی با این چالش خود را سازگار کرده بودند.

ایران در سال‌های گذشته از محل بارش‌ها و تولید منابع آبی توانسته تا حدودی با چالش‌های آب مقابله کند، اما ممکن است در بلندمدت به مشکل بخوریم، البته نباید از کنار تکنولوژی به راحتی عبور کنیم، می‌توان با فناوری‌های پیشرفته تا حد بسیار زیادی از هدررفت آب جلوگیری و سفره‌های زیرزمینی را با هدایت سیلاب‌ها ساماندهی کرد.

خبرنگار آژیراک در ادامه بررسی دلایل بحران آب در کشور در قالب پرونده «آب در مسیل بحران» گفت‌وگویی را با حسن اکبری کارشناس حوزه آب و معاون سابق محیط‌زیست طبیعی سازمان حفاظت محیط‌زیست ترتیب داده است که بخش دوم و پایانی این گپ و گفت در پی می‌آید: (بخش نخست را اینجا بخوانید)

نجات بخش کشاورزی از خطر کم‌آبی با تکنولوژی

آژیراک: درراستای مقابله با بحران آب در حوزه زاینده‌رود واحد‌های فناور و شرکت‌های دانش‌بنیان می‌توانند به‌عنوان بخش خصوصی وارد حوزه ساماندهی آب شده و به بهبود شرایط با محصولاتی که تولید کردند، کمک کنند. برخی شرکت‌های دانش‌بنیان در حوزه آب و مقابله با بحران کم‌آبی محصولاتی تولید کرده بودند که در مقابله با کم‌آبی می‌تواند ثمربخش باشد. آیا راهکار‌های علمی و فناوری در خصوص بحران کم آبی مدنظر دارید، اگر پاسخ مثبت است این راهکار‌ها چیست؟

اکبری: تکنولوژی همانطور که کمک کرد تا ذخایر آبی ما تخلیه شوند، پمپ‌های الکتریکی و سد‌های بزرگ هم می‌توانند در مدیریت بحران آب به ما کمک کنند. نکته مهم‌تر اینکه غالباً در کشور به هزینه کمتر و بهره‌برداری رایگان از منابع خدادادی عادت کرده‌ایم و این اشکال دارد.

به‌عنوان مثال بخش کشاورزی می‌تواند با تکنولوژی، آب کمتری استفاده کند و با روش‌های آبیاری جدید یا محصولات مورد استفاده مصرف آب کمتر شود و بسیاری از موضوعاتی که در سطح وسیع روی آن کار علمی صورت می‌گیرد می‌تواند مؤثر باشد و طبیعی است که به این صورت هزینه تولید بالا خواهد رفت.

نکته دوم اینکه سیاستگذاری دستگاه متولی تولیدات کشاورزی باید با محور آب صورت بگیرد که جای بحث دارد. اینکه در دستگاه‌های متولی کشور، اولویت نخست آب بوده یا خیر؟ به نظر می‌رسد که بسیاری با روش‌های قبلی آبیاری انجام می‌شود و در بسیاری از مکان‌های کشور محصولات کم‌بازدهی داریم که به تناسب آبی که استفاده می‌کنند، تولید ندارند و قطعاً تکنولوژی در کشاورزی و صنعت می‌تواند کمک کند.

آژیراک: هدایت تکنولوژی و واحدهای صنعتی در کشور به سمت حل مسئله آب چگونه باید اتفاق بیفتد؟

اکبری: روزبه‌روز تکنولوژی و واحد‌های صنعتی در کشور به سمتی هدایت می‌شوند که آب کمتری در حوزه تولید مصرف کنند و این مستلزم دسترسی ما به جدیدترین تکنولوژی‌ها در دنیاست و جدی گرفتن موضوع و هزینه بیشتر برای صرفه‌جویی آب از طریق تکنولوژی‌های جدید است.

این مسئله باید جدی‌تر گرفته شود که به نتیجه برسد، اما بازهم می‌گویم انتظار نداشته باشیم که یک تکنولوژی بیاید و به یکباره مسئله بحران آب را که طی سال‌های طولانی رقم زدیم، حل کند.

به نظر می‌رسد باید با فرهنگ‌سازی گسترده و سیاستگذاری درست، مدیریت مصرف را دنبال کنیم و وقتی در سرانه مصرف آب خانگی، عدد بالایی داریم متناسب با یک کشور واقع شده در کمربند خشکی یا کشت محصولات در ایران مرکزی و شرق کشور با روش غرق آبی و محصولاتی که در آب هستند، نباید انتظار داشته باشیم که تکنولوژی کمکی به ما کند و نخست باید اینطور مسائل را حل کنیم.

در بسیاری از شهر‌ها آب و فاضلاب تصفیه شده به یک مکان هدایت و تا حدودی جذب زمین می‌شود و استفاده بهینه‌ای از آن نمی‌شود؛ بنابراین مسائل اعتباری، انتقال حفاری‌ها و … ممکن است و در نهایت اینکه تصمیمات مقطعی که گرفته می‌شود در قالب ضابطه، قانون و دستورالعمل می‌تواند ضربه بزند.

در مقطعی در حوزه زاینده‌رود تصمیماتی اتخاذ و اجازه استفاده و برداشت از این حوزه برای کشاورزی داده شد و اکنون نمی‌توان از این قانون عدول کرد و اجازه قانونی داده شده که برداشت‌هایی صورت بگیرد؛ البته با این رویه در پایین‌دست دچار مشکل می‌شویم و اغلب مسائل محیط زیستی و آبی چنین حالتی دارند و اگر یک اشتباه فنی کارشناسی به‌دلیل بی‌توجهی سیاستگذاران، خطای پشتیبانی و فنی اتفاق بیفتد بعد از یک تا دو دهه خودش را نشان می‌دهد و بعد از اینکه خودش را نشان داد، اصلاح کار سختی است.

تشریح سیاست‌ حوزه کشاورزی برای مدیریت مصرف آب

آژیراک: سیاست پرداخت یارانه به حامل‌های انرژی، پمپاژ آب کشاورزی و توسعه آبیاری تحت فشار عامل اصلی تشکیل بحران در کشور به‌خصوص در حوزه زاینده‌رود بوده است، چقدر با این مسئله آشنا هستید؟

اکبری: بعضاً سیاست‌های حوزه کشاورزی درراستای صرفه‌جویی مصرف آب وجود دارد، اما در مسیر کاهش برداشت نیست و لوله‌کشی یا آبیاری قطره‌ای وجود دارد که منجر به این می‌شود که آب کمتری هدر برود، اما برداشت آب ما کم نمی‌شود.

این سازه‌ها موجب می‌شود که یک مقدار آب زیاد بیاوریم و سطح زیرکشت را افزایش می‌دهیم و این اشکال اساسی در حوزه سیاست‌گذاری کشاورزی بوده که در بعضی نقاط کشور با توافقاتی که در منطقه داشتند، منتج به کاهش برداشت شده است و این می‌تواند کمک کند که دولت یک سیاست را وارد کند، به‌عنوان مثال دولت یارانه‌ای برای تغییر سیستم آبیاری می‌دهد و این در نهایت منجر به کاهش برداشت از سفره شود، نه اینکه صرفه‌جویی در مصرف آب صورت بگیرد و در نهایت افزایش سطح زیرکشت و افزایش بهره‌وری و آبیاری که نتیجه‌ای در مدیریت آب نخواهیم داشت.

آژیراک: به مسئله بحران آب در استان یزد برسیم، با اینکه مدیریت مصرف خوبی در استان یزد وجود دارد و حتی میزان سرانه یزد نسبت به استان‌های دیگر پائین است، اما بازهم با بحران و کمبود آب در این استان مواجه هستیم. علت این مسئله را چه می‌دانید؟ آنچه در استان یزد از منابع آبی باقی مانده، چاه‌های عمیق و نیمه‌عمیق که اغلب شور است و مناسب شرب نیست. مسئله از کجا نشئت می‌گیرد و راهکار شما برای این مسئله چیست؟

اکبری: در استان یزد در دهه ۶۰ و ۷۰ برداشت بی‌رویه از سفره‌های زیرزمینی داشتیم و در نهایت دچار نشست شدیم و بسیاری از مناطقی که جنبه باتلاقی یا تالابی داشتند به کویر‌های خشک تبدیل شدند و مسائل دارای یک سری عواقب منفی بودند.

کشاورزی در استان یزد به سبب محدودیت طبیعت نسبت به گذشته کمتر شده، یعنی توسعه کشاورزی آبی در حداقل دهه اخیر نداشتیم، بلکه محدود هم شده است و این کاهش نه به خاطر مدیریت، بلکه به خاطر محدودیتی است که طبیعت ایجاد کرده است، یعنی آبی وجود نداشت و میزان برداشت بسیاری از چاه‌های کشاورزی کم شد و به صورت موردی ممکن است آب منطقه‌ای و وزارت نیرو توانسته باشند سیستم برداشت را برای کشاورزی کم کنند.

آخرین وضعیت استان یزد از حیث منابع آبی

آژیراک: می‌‌توان علت عمده کم‌آبی در استان یزد را به رشد صنعت و افزایش قابل توجه جمعیت در دهه 80 و 90 مرتبط دانست؟

اکبری: بله. در حوزه صنعت و جمعیت با یک توسعه قابل‌توجه در دهه ۸۰ و ۹۰ مواجه بودیم و تعداد صنایع در استان یزد، افزایش داشتند و این موجب شد با چنین مشکلات کم‌آبی مواجه باشیم و نکته‌ای که وجود دارد اینکه مدیریت مصرف مهم است.

طبیعتاً به صورت موردی برخی از اقدامات معدنی به منابع آبی آسیب‌هایی را وارد می‌کند و با توجه به اینکه ذخایر فلزی کمتر شده، بنابراین نیازمند ذخایر و منابع معدنی زیرزمینی با عمق قابل توجه (پیت‌های معدنی نسبتاً عمیق) هستند، در نتیجه با این سیاست غلط غالباً سفره‌های زیرزمینی قطع و موجب هدررفت منابع آبی می‌شود.

آژیراک: راه‌حل را چه می‌دانید؟

اکبری: راه‌حل برای هرجایی متفاوت نیست و باید بپذیریم چقدر منابع آبی و تجدیدپذیر داریم و با یک حساب و کتاب می‌توان علت را دریافت. از سویی باید بدانیم چقدر تولید آب داریم و می‌توانیم خارج از عرصه منابع آبی داشته باشیم، به‌عنوان مثال در انتقال از دریا چقدر مصرف داریم و باید چگونه مصرف کنیم که در آینده بحران آب روز به روز بدتر نشود.

طبیعتاً در استان یزد باید مدیریت مصرف داشته باشیم و در زمینه تصفیه فاضلاب‌ها و استفاده مجدد آنها بیشتر متمرکز شویم و تکنولوژی‌های صنعتی که مصرف آب کمتری دارند مجدداً می‌توانند چند بار آب را برگردانند و بیشتر متمرکز شوند تا سرمایه‌گذار کار‌هایی را در این زمینه انجام دهد و در نهایت کشاورزی را باید محدود به کشت‌های گلخانه‌ای کرد.

آژیراک: کاهش تاراج منابع آب زیرزمینی می‌تواند در رفع تشدید کم‌آبی تأثیرگذار باشد؟

اکبری: بله؛ یکی از اصول همین است. در استان‌های مرکزی و تا حدودی شرق کشور عمده برداشت آب از منابع زیرزمینی است و به آن شکل منابع آبی سطحی (رودخانه و سد با ذخایر آبی) نداریم و بیشتر منابع آب زیرزمینی است، اتفاقاً تولید آب هم کم و میزان بارندگی پایین است و کار‌های آبخیزداری نمی‌تواند در تقویت منابع آبی در کوتاه‌مدت چندان مؤثر باشد.

طبیعتاً باید کار‌های آبخیزداری انجام دهیم تا در بلندمدت به تقویت منابع آب زیرزمینی بینجامد و صرفه‌جویی در وهله نخست منجر به کاهش استفاده از منابع آبی می‌شود.