روایت نیم‌قرن کشاورزی در ایران؛ از بهره‌وری ۲۰۰ درصدی در تولید محصولات استراتژیک تا خودکفایی در سایه تحریم

خبرگزاری آژیراک؛ کشاورزی به‌عنوان یکی از ستون‌های اصلی اقتصاد و امنیت غذایی در جهان در طول نیم‌قرن گذشته دستخوش تغییرات گسترده‌ای شده است.

ایران، با پیشینه‌ای کهن در کشاورزی و تنوع اقلیمی منحصربه‌فرد و ایالات متحده آمریکا، به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان محصولات کشاورزی در جهان، دو نمونه متمایز از تحولات این حوزه را ارائه می‌دهند.

در گزارش زیر به بررسی وضعیت کشاورزی در استان‌های ایران از دهه ۱۹۷۰ (نیم‌قرن گذشته) تا سال ۲۰۲۴ با تمرکز بر داده‌های آماری و تغییرات کلیدی و مقایسه آن با روندهای کشاورزی در ایالات متحده می‌پردازیم، هدف این گزارش تحلیل پیشرفت‌ها و چالش‌های کشاورزی ایران در مقابل پسرفت‌هایی است که در برخی جنبه‌های کشاورزی ایالات متحده مشاهده شده است.

ایران از قدیمی‌ترین خاستگاه‌های کشاورزی در جهان است که در نیم‌قرن گذشته شاهد تغییرات ساختاری از کشاورزی سنتی به رویکرد‌های مدرن‌تر بوده است.

در دهه ۱۹۷۰، اصلاحات ارضی و مکانیزاسیون محدود در برخی مناطق آغاز شد و پس از انقلاب اسلامی، تمرکز بر خودکفایی غذایی و توسعه زیرساخت‌های آبیاری شدت گرفت.

تا سال ۲۰۲۴، پیشرفت‌های چشمگیری در استفاده از فناوری‌های نوین، افزایش تولید محصولات استراتژیک و توسعه کشت گلخانه‌ای مشاهده شده، اما چالش‌هایی نظیر کم‌آبی، فرسایش خاک، و ضایعات کشاورزی همچنان باقی مانده‌اند.

مروری بر کشاورزی ایران از نیم‌قرن گذشته تا ۲۰۲۴

ایران از نخستین مناطقی در جهان است که کشاورزی در آن شکل گرفت، از دهه ۱۹۷۰ با اجرای اصلاحات ارضی که هدف آن نابودی اقتصاد ایران از سوی رژیم فاسد پهلوی و جریان آمریکایی بود و به نام توسعه کشاورزی ایران را در اختیار اجانب و دست‌نشانده‌های آمریکا در ایران ازجمله محمدرضا پهلوی و خاندانش قرار می‌داد و پای خارجی‌ها را به سفره غنی کشاورزی ایران باز می‌کرد، تلاش‌هایی برای مکانیزاسیون و افزایش تولید صورت گرفت، با این حال، با پیروزی انقلاب اسلامی، جنگ ایران و عراق (۱۹۸۰-۱۹۸۸) و دوران دفاع مقدس و تحریم‌های اقتصادی، مسیر توسعه کشاورزی با چالش‌هایی مواجه شد، اما همین چالش‌ها نقطه کلیدی برای پیشرفت و توسعه کشاورزی بود و پیشرفت آن را رقم زد.

از سویی با پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی تمرکز بر خودکفایی غذایی و توسعه زیرساخت‌های آبیاری شدت گرفت، به‌طوری که تا سال ۲۰۲۴ پیشرفت‌های چشمگیری در استفاده از فناوری‌های نوین، افزایش تولید محصولات استراتژیک و توسعه کشت گلخانه‌ای مشاهده شده، اما چالش‌هایی نظیر کم‌آبی، فرسایش خاک و ضایعات کشاورزی همچنان باقی مانده‌اند.

در دهه‌های بعدی، عواملی مانند تغییرات اقلیمی، کمبود آب و مدیریت ناکارآمد منابع بر تولیدات کشاورزی تأثیر گذاشتند. تا سال ۲۰۲۴، ایران با ۱۵.۷ میلیون هکتار زمین زراعی (براساس آمار مرکز آمار ایران تا سال ۱۴۰۰ و برآوردهای بعدی) همچنان یکی از تولیدکنندگان برجسته محصولات کشاورزی در منطقه است.

وضعیت کشاورزی در استان‌های مختلف ایران با توجه به تنوع اقلیمی ایران، هر استان ویژگی‌های خاصی در کشاورزی دارد. در ادامه وضعیت برخی استان‌های کلیدی بررسی می‌شود:

وضعیت کشاورزی در استان‌های کلیدی ایران

استان خوزستان

خوزستان به‌دلیل دسترسی به منابع آبی رودخانه‌هایی مانند کارون از دیرباز مرکز تولید محصولات استراتژیک مانند گندم، نیشکر و برنج بوده، در دهه ۱۹۷۰، سطح زیرکشت استان خوزستان ۱.۵ میلیون هکتار بود که تا سال ۲۰۲۰ به حدود ۱.۸ میلیون هکتار افزایش یافت. با این حال، خشکسالی‌های مکرر و کاهش منابع آبی تا سال ۲۰۲۴، تولید نیشکر را از ۷ میلیون تُن در سال ۲۰۱۰ به حدود ۵.۵ میلیون تن کاهش داده است.

همچنین استان خوزستان به‌عنوان قطب تولید گندم و نیشکر، خوزستان در دهه‌های ۱۹۷۰ و ۱۹۸۰ به دلیل وجود منابع آبی غنی، رشد قابل‌توجهی داشت. تا سال ۲۰۲۴ با اجرای طرح‌های احیای ۵۵۰ هزار هکتاری اراضی، تولید سالانه گندم به حدود ۱.۸ میلیون تُن رسیده است (وزارت جهاد کشاورزی، ۲۰۲۴).

استان فارس

فارس با تولید انگور، انجیر و زعفران یکی از قطب‌های باغداری ایران است. در دهه ۱۹۷۰، سطح زیرکشت باغات این استان ۲۰۰ هزار هکتار بود که تا سال ۲۰۲۴ به بیش از ۳۵۰ هزار هکتار رسیده و تولید انگور از ۱.۲ میلیون تُن در سال ۲۰۰۰ به ۲ میلیون تُن در سال ۲۰۲۴ افزایش یافته، اما چالش‌هایی مانند کم‌آبی و فرسایش خاک، پایداری این رشد را تهدید می‌کند.

استان فارس با تمرکز بر محصولات باغی نظیر انار و انجیر از دهه ۱۹۹۰ شاهد توسعه کشت‌های متراکم بود و در سال ۲۰۲۴، تولید پسته و زعفران در این منطقه به ترتیب به ۱۲۰ هزار تُن و ۴۵۰ تُن افزایش یافته است.

استان خراسان‌رضوی

استان خراسان‌رضوی با تولید زعفران (رتبه نخست جهان) و گندم نقش مهمی در کشاورزی ایران دارد. سطح زیرکشت زعفران از ۵۰ هزار هکتار در دهه ۱۹۹۰ به بیش از ۱۲۰ هزار هکتار در سال ۲۰۲۴ رسیده، اما کاهش بارندگی‌ها تولید گندم دیم را از ۱.۵ میلیون تُن در سال ۲۰۰۰ به یک‌میلیون تُن کاهش داده است.

استان آذربایجان‌غربی

این منطقه به تولید سیب و چغندرقند شناخته می‌شود. تولید سیب از ۵۰۰ هزار تُن در دهه ۱۹۸۰ به بیش از ۱.۲ میلیون تُن در سال ۲۰۲۴ رسیده، چغندرقند نیز با ۱.۵ میلیون تُن در سال ۲۰۲۰، به حدود ۱.۸ میلیون تُن افزایش یافته، اما محدودیت‌های آبی همچنان چالش اصلی است.

گیلان و مازندران

استان‌های شمالی گیلان و مازندران مراکز اصلی تولید برنج هستند. در دهه ۱۹۷۰، تولید برنج حدود ۱.۵ میلیون تُن بود که تا سال ۲۰۲۴ به حدود ۲.۵ میلیون تُن رسید. با این حال، افزایش هزینه‌های تولید و تغییرات کاربری اراضی، رشد بیشتری را محدود کرده است.

استان کرمان: با تمرکز بر کشت پسته، این استان تا سال ۲۰۲۴ به تولید ۲۵۰ هزار تُن پسته دست یافته و صادرات آن نقش مهمی در اقتصاد غیرنفتی ایران دارد.

کشاورزی در ایالات متحده آمریکا و نشانه‌های پسرفت

آمریکا در نیم‌قرن گذشته از کشاورزی متمرکز و صنعتی به‌عنوان ابزاری برای تسلط بر بازار‌های جهانی استفاده کرده، در دهه ۱۹۷۰، انقلاب سبز و استفاده گسترده از کود‌های شیمیایی و سموم، تولید را به اوج رساند. با این حال، از سال ۲۰۰۰ به بعد، نشانه‌هایی از پسرفت کیفی در این بخش مشاهده شد که شامل کاهش تنوع ژنتیکی محصولات، فرسایش خاک و وابستگی به فناوری‌های پرهزینه است.

پسرفت‌های کلیدی کاهش تنوع ژنتیکی

براساس گزارش USDA (۲۰۲۳)، بیش از ۹۰ درصد گونه‌های گیاهی و دامی که در سال ۱۹۷۴ در آمریکا کشت می‌شدند، تا سال ۲۰۲۴ از بین رفته‌اند.

فرسایش خاک:

سالانه ۱.۷ میلیارد تُن خاک در آمریکا فرسایش می‌یابد که تولید پایدار را تهدید می‌کند (Soil Science Society of America, ۲۰۲۴).

افزایش هزینه‌ها:

وابستگی به فناوری‌هایی نظیر کشاورزی دقیق و بذور تراریخته، هزینه تولید را ۳۵ درصد از سال ۲۰۰۰ تا ۲۰۲۴ افزایش داده است.

ایالات متحده آمریکا با ۹۰۰ میلیون جریب (۳۶۴ میلیون هکتار) زمین کشاورزی در سال ۲۰۱۷، یکی از پیشروترین کشورها در تولید محصولات کشاورزی مانند ذرت، سویا و گندم است، در دهه ۱۹۷۰، کشاورزی آمریکا شاهد انقلاب سبز و افزایش بهره‌وری با استفاده از کودهای شیمیایی و مکانیزاسیون بود.

 با این حال، از سال ۲۰۰۰، نشانه‌هایی از پسرفت در برخی جنبه‌ها مشاهده شده است:

کاهش تعداد مزارع: تعداد مزارع از ۲.۴ میلیون مزرعه در دهه ۱۹۷۰ به ۲.۰۴ میلیون در سال ۲۰۱۷ کاهش یافت و این روند تا سال ۲۰۲۴ ادامه داشته است (برآورد حدود ۱.۹ میلیون مزرعه).

وابستگی به کشاورزی صنعتی:

تمرکز بر تک‌کشتی (مانند ذرت و سویا) و استفاده بیش از حد از کودها و سموم، تنوع زیستی را کاهش داده و خاک را فرسوده کرده است.

تغییرات اقلیمی:

افزایش دما و خشکسالی در مناطقی مانند دشت بزرگ، تولید گندم را از ۷۰ میلیون تُن در دهه ۱۹۹۰ به ۵۰ میلیون تُن در سال ۲۰۲۴ کاهش داده است.

مقایسه آماری و تحلیل

داده‌های آماری ایران (تا ۲۰۲۴)

سطح زیرکشت کل: ۱۵.۷ میلیون هکتار (۵.۹ میلیون هکتار آبی، ۹.۸ میلیون هکتار دیم)

تولید گندم: ۱۳ میلیون تن (۲۰۲۰) به ۱۲ میلیون تن (۲۰۲۴)

تولید انگور: ۳ میلیون تن (رتبه ۹ جهان)

صادرات کشاورزی: ۵.۶ میلیارد دلار (۲۰۲۰)، با رشد ۱۵٪ نسبت به ۲۰۱۹

داده‌های آماری ایالات متحده (تا ۲۰۲۴)

سطح زیرکشت کل: ۳۶۰ میلیون هکتار

تولید ذرت: ۳۸۰ میلیون تن (۲۰۲۰) به ۳۵۰ میلیون تُن (۲۰۲۴)

تولید گندم: ۵۰ میلیون تُن

صادرات کشاورزی: حدود ۱۶۰ میلیارد دلار (کاهش ۵٪ از ۲۰۱۵).

تحلیل مقایسه‌ای

ایران در برخی محصولات مانند زعفران و پسته همچنان مزیت رقابتی دارد، اما محدودیت‌های آبی و مدیریت ناکارآمد، بهره‌وری را کاهش داده، در مقابل، آمریکا با وجود کاهش تعداد مزارع و تنوع‌ زیستی، همچنان از نظر حجم تولید و صادرات پیشتاز است، پسرفت در آمریکا بیشتر در پایداری زیست‌محیطی و کاهش تعداد کشاورزان دیده می‌شود، در حالی که ایران با چالش‌های زیرساختی و اقلیمی مواجه است.

کشاورزی ایران در نیم‌قرن گذشته رشد قابل‌توجهی در سطح زیر کشت و تولید برخی محصولات داشته، اما چالش‌هایی مانند کم‌آبی و عدم استفاده از فناوری‌های نوین، آن را محدود کرده است.

در مقابل، ایالات متحده با وجود پسرفت در برخی زمینه‌ها، همچنان از نظر تولید و صادرات کشاورزی قدرتمند است. برای ایران، سرمایه‌گذاری در کشاورزی هوشمند و مدیریت منابع آب و برای آمریکا، تمرکز بر پایداری زیست‌محیطی، کلید توسعه آینده خواهد بود.

کشاورزی به‌عنوان یکی از ستون‌های اصلی اقتصاد و امنیت غذایی در جهان، در طول نیم‌قرن گذشته دستخوش تغییرات گسترده‌ای شده است. در ایران، با توجه به تنوع اقلیمی و جغرافیایی، کشاورزی در استان‌های مختلف از الگو‌های متفاوتی پیروی کرده و با چالش‌ها و پیشرفت‌هایی همراه بوده است. از سوی دیگر، ایالات متحده آمریکا به‌عنوان یکی از پیشگامان کشاورزی صنعتی در جهان، در دهه‌های اخیر با مسائلی نظیر کاهش تنوع ژنتیکی، فرسایش خاک و وابستگی بیش‌ازحد به فناوری مواجه شده که می‌توان آن را به‌نوعی پسرفت در برخی جنبه‌های کیفی این بخش تلقی کرد.

پیشرفت کشاورزی در ایران مقابل پسرفت غرب

تولید و بهره‌وری: ایران با وجود محدودیت‌های آبی، تولید محصولات استراتژیک را تا سال ۲۰۲۴ به‌طور میانگین ۲۰۰ درصد افزایش داده، در حالی که آمریکا با وجود افزایش تولید ذرت و سویا، در گندم کاهش ۴ درصدی را تجربه کرده است.

پایداری زیست‌محیطی: ایران با توسعه کشت گلخانه‌ای و بذور مقاوم به خشکی، تلاش‌هایی برای پایداری کرده، اما آمریکا به‌دلیل فرسایش خاک و آلودگی ناشی از کشاورزی صنعتی، در این زمینه پسرفت داشته است.

تنوع محصولات: ایران با حفظ تنوع کشت (زعفران، پسته، برنج) در مقابل کاهش تنوع ژنتیکی در آمریکا، عملکرد بهتری داشته است.

جدول بالا از کاهش حدوداً ۷ درصدی تولید کشاورزی در آمریکا را نشان می‌دهد و تولید محصولات کشاورزی ایران از ۲۰ میلیون تُن در سال ۱۳۵۷ به ۵۰ میلیون تُن در سال ۱۴۰۳ رسیده است.

نتیجه‌گیری

بررسی وضعیت کشاورزی ایران از ۱۹۷۴ تا ۲۰۲۴ نشان‌دهنده پیشرفت قابل‌توجه در تولید و بهره‌وری، به‌‌خصوص در استان‌هایی نظیر خوزستان، فارس، و کرمان است.

این پیشرفت‌ها با وجود چالش‌هایی چون کم‌آبی و ضایعات بالا، با استفاده از فناوری و تمرکز بر خودکفایی به‌دست آمده است، در مقابل آمریکا با وجود افزایش تولید برخی محصولات با پسرفت‌هایی در پایداری زیست‌محیطی و تنوع ژنتیکی مواجه شده و این مقایسه نشان می‌دهد که ایران می‌تواند با رفع چالش‌های موجود، الگویی برای کشاورزی پایدار در منطقه باشد، در حالی که آمریکا نیازمند بازنگری در رویکرد‌های صنعتی خود است.

منابع

وزارت جهاد کشاورزی ایران. (۲۰۲۴). گزارش سالانه تولیدات کشاورزی

USDA. (۲۰۲۴). National Agricultural Statistics Service Annual Report

Soil Science Society of America. (۲۰۲۴). Soil Erosion Trends in the U.S

سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (FAO). (۲۰۲۳). گزارش جهانی کشاورزی