اجرای شلاق به صورت ضغث

اجرای شلاق به صورت ضغث روشی است که در شرایط خاص، عمدتاً در مجازات های حدی و زمانی که محکوم علیه دارای مانع پزشکی است و اجرای کامل شلاق می تواند منجر به خطر جانی یا نقص عضو شود، اعمال می گردد. این شیوه، نمادی از رأفت اسلامی در کنار اجرای عدالت است.

در نظام حقوقی اسلام و به ویژه در قوانین کیفری جمهوری اسلامی ایران، مجازات شلاق به عنوان یکی از روش های تنبیه مجرمین، جایگاه ویژه ای دارد. با این حال، شریعت مبین و قانون گذار همواره به ابعاد انسانی و حفظ کرامت فرد در اجرای احکام توجه داشته اند. از این رو، در شرایطی خاص که اجرای کامل مجازات شلاق حدی ممکن است سلامت جسمانی محکوم علیه را به خطر اندازد یا به او آسیب جدی وارد کند، مکانیزم هایی برای تعدیل یا تغییر در نحوه اجرا پیش بینی شده است. یکی از مهم ترین و ظریف ترین این مکانیزم ها، «اجرای شلاق به صورت ضغث» است. این مفهوم که ریشه ای عمیق در فقه اسلامی دارد و با حکایت حضرت ایوب (ع) پیوند خورده، رویکردی انسانی را در عین رعایت جوانب شرعی و قانونی تبیین می کند. در ادامه این مقاله، به بررسی دقیق و همه جانبه مفهوم ضغث، مبانی فقهی و قانونی، شرایط اعمال، جزئیات نحوه اجرا و تمایز آن با سایر اشکال مجازات شلاق خواهیم پرداخت.

مبانی فقهی اجرای «ضغث»: رحم و عدالت در شریعت

قاعده «ضغث» که در زبان عربی به معنای دسته یا پشته ای از شاخه های نازک یا ترکه است، مبنای عمیقی در فقه امامیه دارد. ریشه اصلی این قاعده به آیه ای از قرآن کریم بازمی گردد که حکایت از قصه حضرت ایوب (ع) دارد. خداوند متعال در آیه 44 سوره ص می فرماید: و خذ بیدک ضغثاً فاضرب به و لا تحنث انا وجدناه صابراً نعم العبد انه اواب (و دسته ای (از ترکه یا شاخه ها) را برگیر و با آن بزن و سوگند خود را نشکن؛ ما او را صبور یافتیم، چه بنده خوبی بود که همواره بازگشت کننده به سوی ما بود). این آیه در مورد سوگند حضرت ایوب (ع) است که سوگند خورده بود همسرش را صد تازیانه بزند. خداوند برای رفع حرج و در عین حال وفای به سوگند، به او امر کرد که دسته ای از شاخه ها را برگیرد و فقط یک بار با آن به همسرش بزند. این دستور الهی مبنای فقهی برای قاعده ضغث شد تا در شرایط مشابه، راه حلی شرعی برای اجرای عدالت همراه با رأفت ارائه شود.

فقهای امامیه با استناد به این آیه و روایات متعدد، قاعده ضغث را به عنوان یکی از مصادیق «تخفیف» در اجرای مجازات شلاق حدی در موارد خاص پذیرفته اند. فلسفه وجودی این قاعده، نمادی از رأفت اسلامی و حفظ کرامت انسانی در عین اجرای حکم الهی است. شریعت مقدس در هر حال به وضعیت جسمی و روانی محکوم علیه توجه دارد و نمی خواهد اجرای مجازات منجر به هلاکت یا آسیب های جبران ناپذیر شود. بنابراین، ضغث راهکاری است که هم حکم شلاق اجرا می شود و هم مصلحت فرد و حفظ جان او مورد توجه قرار می گیرد.

تفاوت های فقهی میان اجرای شلاق عادی و ضغث، عمدتاً در ابزار، تعداد ضربات و شرایط اعمال آن است. در شلاق عادی، هر ضربه به صورت جداگانه و با ابزار مشخص (شلاق) نواخته می شود تا تعداد معین ضربات کامل گردد. اما در ضغث، ابزار یک دسته ترکه یا شاخه های نازک است که تعداد آن معادل تعداد ضربات حدی است و فقط یک بار با آن به محکوم زده می شود، صرف نظر از اینکه چند شاخه از آن به بدن اصابت کند.

مبانی قانونی «ضغث» در حقوق ایران

در نظام حقوقی جمهوری اسلامی ایران، قاعده ضغث در قانون مجازات اسلامی و قانون آیین دادرسی کیفری مورد تصریح قرار گرفته است. مهم ترین ماده قانونی که به این موضوع می پردازد، تبصره ماده ۵۰۲ قانون آیین دادرسی کیفری است. این ماده که در خصوص موانع پزشکی در اجرای مجازات شلاق صحبت می کند، بین شلاق های تعزیری و حدی تمایز قائل شده است. طبق این تبصره:

«…و در شلاق حدی به دستور دادگاه با یک دسته ترکه یا شلاق (ضغث) که به تعداد ضربات حد است، فقط یک بار به محکوم زده می شود؛ هرچند همه آن ها به بدن او نرسد.»

این نص قانونی به وضوح نحوه اجرای ضغث را در شلاق های حدی بیان می کند. نکته حائز اهمیت این است که ضغث اصولاً در مورد شلاق حدی به کار می رود و نه تعزیری. در شلاق های تعزیری، در صورت وجود مانع پزشکی و عدم امید به رفع آن، قانون گذار امکان تبدیل مجازات به جزای نقدی را در ماده ۵۰۲ پیش بینی کرده است. این تمایز نشان دهنده اهمیت و جایگاه ویژه مجازات های حدی در شرع و قانون است که حتی با وجود موانع پزشکی، اصل اجرای حکم ساقط نمی شود بلکه نحوه اجرای آن تعدیل می گردد.

همچنین، مواد دیگری از قانون مجازات اسلامی که به احکام شلاق حدی می پردازند، به طور ضمنی یا مستقیم می توانند به این قاعده مرتبط شوند؛ چرا که ضغث خود راهکاری برای اجرای همین حدود در شرایط خاص است. تحلیل این مواد نشان می دهد که قانون گذار با رویکردی تلفیقی از فقه اسلامی و مقتضیات زمانی، سعی در تبیین دقیق و عملیاتی این قاعده فقهی در بستر حقوق نوین دارد.

شرایط و موارد اعمال اجرای شلاق به صورت «ضغث»

اجرای شلاق به صورت ضغث یک قاعده کلی برای تمامی موارد شلاق نیست و فقط در شرایط بسیار خاص و مشخصی اعمال می شود. درک این شرایط برای تمایز ضغث از سایر اشکال تغییر یا تبدیل مجازات ضروری است.

مانع پزشکی: رکن اصلی اعمال ضغث

اصلی ترین و مهم ترین شرط برای اعمال قاعده ضغث، وجود یک مانع پزشکی است که اجرای کامل مجازات شلاق حدی را با خطر جانی یا نقص عضو برای محکوم علیه مواجه می سازد. این موانع می توانند شامل موارد زیر باشند:

• بیماری های خاص و مزمن که با ضربات شلاق تشدید می شوند.
• ضعف شدید جسمانی ناشی از بیماری یا سوءتغذیه.
• کهولت سن که توان تحمل ضربات را از بین می برد.
• بارداری یا شیردهی در زنان.
• جراحات یا آسیب های جسمی که هنوز بهبود نیافته اند.

تشخیص وجود این مانع و همچنین تعیین اینکه آیا امید به رفع آن وجود دارد یا خیر، بر عهده پزشکی قانونی است. قاضی اجرای احکام کیفری در صورت ادعای محکوم مبنی بر وجود مانع پزشکی، وی را به پزشکی قانونی معرفی می کند. اگر پزشکی قانونی تشخیص دهد که امید به بهبودی و رفع مانع وجود دارد، اجرای مجازات به تعویق می افتد تا زمانی که محکوم بهبود یابد. اما اگر پزشک قانونی به این نتیجه برسد که مانع رفع شدنی نیست یا رفع آن در آینده نزدیک میسر نیست و اجرای شلاق حدی خطرناک است، در این صورت دادگاه می تواند دستور اجرای ضغث را صادر کند.

نوع مجازات: اختصاص به شلاق حدی

یکی دیگر از شرایط کلیدی، نوع مجازات است. قاعده ضغث اصولاً و بنا بر صریح تبصره ماده ۵۰۲ قانون آیین دادرسی کیفری، فقط در مورد «شلاق های حدی» اعمال می شود. شلاق های حدی مجازات هایی هستند که نوع و میزان آن ها در شرع مقدس اسلام مشخص شده است (مانند شلاق زنا، شرب خمر، قذف). این مجازات ها غیرقابل تغییر، تخفیف یا تبدیل به جزای نقدی هستند، مگر در موارد استثنایی که خود شرع یا قانون آن را پیش بینی کرده است.

در مقابل، شلاق های تعزیری (مجازات هایی که نوع و میزان آن ها توسط حاکم شرع تعیین می شود و در قانون پیش بینی شده اند) در صورت وجود مانع پزشکی، مشمول ماده ۵۰۲ قانون آیین دادرسی کیفری می شوند که اجازه می دهد در صورت عدم امید به رفع مانع، مجازات به جزای نقدی تبدیل شود یا تا زمان رفع مانع به تعویق افتد. این تفاوت در رویکرد قانون گذار، بر اهمیت حفظ حدود الهی حتی در شرایط دشوار تأکید دارد.

عدم امکان اجرای کامل شلاق

شرط سوم، زمانی است که اجرای کامل و معمول مجازات شلاق حدی به دلیل موانع پزشکی مذکور، غیرممکن باشد یا خطرات جدی برای محکوم علیه ایجاد کند. به عبارت دیگر، هدف از ضغث این نیست که محکومیت کلاً ساقط شود یا به سادگی به مجازات دیگری تبدیل گردد، بلکه هدف این است که اصل اجرای حد، حتی به صورت نمادین، محقق شود در حالی که سلامت محکوم نیز حفظ گردد.

تبصره مهم: شایان ذکر است که طبق تبصره ماده 127 آیین نامه اجرایی سازمان زندان ها و اقدامات تأمینی و تربیتی کشور مصوب 1398 (که مرتبط با نحوه اجرای شلاق است)، «چنانچه پزشکی قانونی اجرای شلاق حدی بر قسمتی از بدن محکوم را بلامانع بداند، بر اساس این نظر اقدام می شود و نوبت به ضغث نمی رسد.» این تبصره نشان می دهد که قاعده ضغث آخرین راهکار است و اگر امکان اجرای بخشی از شلاق حدی به صورت عادی (بدون خطر) وجود داشته باشد، ابتدا آن بخش اجرا می شود.

نحوه و جزئیات عملی اجرای «ضغث»

اجرای ضغث، هرچند از نظر ماهیت تفاوت های عمده ای با شلاق عادی دارد، اما تابع اصول و مراحل قانونی مشخصی است که باید با دقت رعایت شوند.

«ضغث» دقیقاً چیست؟

ضغث در معنای فقهی و قانونی خود، به یک «دسته ترکه» یا «شاخه های نازک» اشاره دارد که تعداد آن ها معادل تعداد ضربات شلاق حدی است. برای مثال، اگر حکم ۱۰۰ ضربه شلاق حدی باشد، یک دسته متشکل از ۱۰۰ ترکه یا شاخه نازک تهیه می شود. این ترکه نباید آنقدر ضخیم باشد که منجر به آسیب جدی شود، اما باید به اندازه ای باشد که ضربه آن محسوس باشد. هدف از این نوع اجرا، نمادین بودن و وفای به سوگند (یا حکم الهی) است، نه وارد آوردن درد و رنج شدید.

فرایند اجرای حکم

1. تشخیص مانع پزشکی: همانطور که پیشتر اشاره شد، اولین گام، تشخیص مانع پزشکی توسط پزشکی قانونی و تأیید عدم امید به رفع آن یا خطرناک بودن اجرای شلاق عادی است. این تشخیص با معرفی محکوم از سوی قاضی اجرای احکام کیفری صورت می گیرد.
2. صدور دستور دادگاه: پس از دریافت نظریه پزشکی قانونی، دادگاه صادرکننده حکم (یا دادگاه صالح) باید دستور اجرای مجازات شلاق به صورت ضغث را صادر کند. این دستور مبنای قانونی برای قاضی اجرای احکام خواهد بود.
3. نظارت بر اجرا: اجرای حکم شلاق، چه به صورت عادی و چه به صورت ضغث، تحت نظارت مستقیم قاضی اجرای احکام کیفری و توسط نماینده وی صورت می گیرد. حضور نماینده قاضی برای شمارش (در شلاق عادی) و اطمینان از صحت اجرا مطابق دستورالعمل ها الزامی است.
4. جزئیات اجرای «یک بار» ضربه: مهم ترین ویژگی اجرای ضغث این است که با دسته ترکه یا شاخه ها (ضغث) فقط یک بار به محکوم زده می شود. این ضربه، هرچند که ممکن است همه ۱۰۰ یا ۸۰ شاخه به بدن محکوم اصابت نکند و تنها تعدادی از آن ها تماس پیدا کند، اما به لحاظ فقهی و قانونی حکم اجرای تمامی ضربات شلاق حدی را دارد و مجازات اجراشده تلقی می شود.
5. صورت مجلس: پس از اجرای ضغث، مراتب باید صورت مجلس شود. این صورت مجلس به امضای قاضی اجرای احکام کیفری، مأمور اجرا و محکوم علیه می رسد و ضمیمه پرونده می گردد تا مستند قانونی اجرای حکم باشد.

تفاوت های اجرایی با شلاق عادی

تمایزهای اصلی اجرای ضغث با شلاق عادی به شرح زیر است:

ویژگی	اجرای شلاق عادی	اجرای شلاق به صورت ضغث
ابزار اجرا	نوار چرمی به هم تابیده (شلاق)	دسته ترکه یا شاخه های نازک (ضغث)
تعداد ضربات	هر ضربه به صورت جداگانه و تا تکمیل تعداد مشخص	دسته ترکه حاوی تعداد ضربات حد است، اما فقط یک بار با آن زده می شود.
شرایط اعمال	شرایط عادی و عدم وجود مانع پزشکی جدی	وجود مانع پزشکی جدی که اجرای عادی را خطرناک می کند.
هدف	اجرای کامل و دقیق هر ضربه	وفای به حکم حدی به صورت نمادین و همراه با رأفت.

در نهایت، اجرای ضغث نشان دهنده یک رویکرد متعادل در نظام حقوقی اسلام است که در عین التزام به اجرای حدود الهی، کرامت و سلامت انسانی را نیز مد نظر قرار می دهد و از افراط گرایی پرهیز می کند.

تمایز «ضغث» از سایر اشکال مجازات شلاق

درک تفاوت های میان «ضغث» و سایر اشکال مربوط به مجازات شلاق، از جمله اجرای عادی شلاق و تبدیل آن به جزای نقدی، برای تحلیل دقیق این مفهوم حقوقی حیاتی است. این تمایزها عمدتاً در ماهیت، شرایط اعمال و هدف هر یک از این روش ها نهفته است.

تفاوت با اجرای شلاق عادی

همانطور که در بخش قبلی به تفصیل بیان شد، اجرای شلاق عادی با ضغث تفاوت های ماهوی دارد. در اجرای عادی، هر ضربه شلاق به صورت مجزا و با ابزار مشخص (شلاق استاندارد) بر بدن محکوم نواخته می شود تا تعداد معین ضربات کامل گردد. شدت، محل و نحوه نواختن ضربات نیز طبق آیین نامه ها و قوانین مشخص است و هدف از آن اعمال تأثیر فیزیکی مجازات است. در مقابل، ضغث خود یک ابزار متفاوت (دسته ترکه) و یک روش متفاوت (یک بار ضربه زدن با دسته ترکه) است که هدف آن بیشتر نمادین و وفای به حکم شرعی در شرایط خاص پزشکی است.

بنابراین، ضغث یک تخفیف یا کاهش در تعداد ضربات نیست، بلکه تغییر در کیفیت و نحوه اجرای همان تعداد ضربه است که در نهایت منجر به اجرای کامل حکم حدی تلقی می شود.

تفاوت با تبدیل شلاق به جزای نقدی

یکی از مهم ترین نقاط تمایز و در عین حال محل اشتباه، تفاوت میان اجرای ضغث و تبدیل مجازات شلاق به جزای نقدی است. این دو مفهوم کاملاً از یکدیگر متمایزند و شرایط اعمال متفاوتی دارند:

1. ماهیت:
   • ضغث: خود اجرای مجازات شلاق است، فقط با ابزار و روشی متفاوت. در ضغث، محکوم علیه همچنان مجازات شلاق را تجربه می کند (هرچند به صورت نمادین و با تأثیر کمتر).
   • تبدیل به جزای نقدی: به معنای لغو مجازات شلاق و جایگزینی آن با یک مجازات مالی است. در این حالت، مجازات شلاق اصولاً اجرا نمی شود و فرد تنها ملزم به پرداخت مبلغی پول است.
2. نوع مجازات:
   • ضغث: اصولاً و عمدتاً در مورد «شلاق های حدی» اعمال می شود، جایی که شرع اجازه تبدیل به جزای نقدی را نمی دهد.
   • تبدیل به جزای نقدی: عمدتاً در مورد «شلاق های تعزیری» است که قانون گذار امکان تخفیف، تعلیق یا تبدیل آن ها را فراهم کرده است. ماده ۵۰۲ قانون آیین دادرسی کیفری به صراحت در شلاق تعزیری، در صورت وجود مانع پزشکی و عدم امید به رفع آن، امکان تبدیل به جزای نقدی را مطرح می کند.
3. فلسفه:
   • ضغث: حفظ اصل اجرای حد در عین رعایت حال محکوم و جلوگیری از خطر جانی.
   • تبدیل به جزای نقدی: در شلاق های تعزیری، فلسفه آن بیشتر به تناسب جرم و مجازات، شرایط محکوم و امکان بازپروری او بازمی گردد.

نتیجه گیری این تمایز: بسیار حیاتی است که حقوق دانان و عموم مردم به این نکته توجه داشته باشند که درخواست تبدیل شلاق حدی به جزای نقدی (به جز در موارد استثنایی خاص و نادر که نص قانونی داشته باشد)، اساساً در نظام حقوقی ایران جایی ندارد. تنها در شلاق های حدی و در شرایط پزشکی خاص، امکان اجرای آن به صورت ضغث فراهم می شود که خود نوعی اجرای متفاوت است نه تبدیل. این نکته کلیدی، تفاوت رویکرد قانون گذار به حدود الهی و مجازات های تعزیری را به وضوح نشان می دهد.

آثار و پیامدهای حقوقی و اجتماعی اجرای «ضغث»

اجرای مجازات شلاق به صورت ضغث، علاوه بر جنبه های فقهی و قانونی، دارای آثار و پیامدهای حقوقی و اجتماعی مهمی است که درک آن ها به تکمیل تصویر این قاعده کمک می کند.

آثار بر محکوم علیه

مهم ترین اثر حقوقی اجرای ضغث برای محکوم علیه، پایان یافتن مجازات شلاق حدی است. با اجرای حتی یک ضربه نمادین با ضغث، حکم شلاق اجراشده تلقی شده و محکومیت وی از این بابت رفع می گردد. این امر می تواند منجر به:

• رفع توقیف یا آزادی: در صورتی که فرد صرفاً به دلیل اجرای شلاق در بازداشت بوده باشد، پس از اجرای ضغث آزاد خواهد شد.
• تأثیر بر سوابق کیفری: هرچند مجازات اجرا شده است و در سوابق کیفری فرد ثبت می شود، اما خود اجرای ضغث، نشان دهنده یک ملاحظه انسانی و قانونی است که می تواند در پاره ای از موارد، در برداشت های بعدی تأثیرگذار باشد، هرچند از نظر حقوقی تفاوت ماهوی در ثبت محکومیت ایجاد نمی کند.
• حفظ سلامت جسمانی: مهم تر از همه، اجرای ضغث مانع از ورود آسیب های جدی به سلامت جسمی و گاهی جانی محکوم می شود که در صورت اجرای شلاق عادی، به دلیل شرایط پزشکی او، محتمل بود.

جنبه های انسانی و اجتماعی

قاعده ضغث، نمادی روشن از رأفت اسلامی و توجه به کرامت انسانی در اجرای حدود الهی است. این قاعده نشان می دهد که شریعت اسلام در عین تأکید بر اجرای عدالت و مجازات متخلفین، در شرایط خاص و اضطراری، مسیرهایی را برای جلوگیری از آسیب های مضاعف و غیرضروری فراهم می آورد. این رویکرد می تواند پیامدهای اجتماعی مثبتی داشته باشد:

• افزایش اعتماد به نظام قضایی: با نشان دادن جنبه های انسانی و مهربانانه قانون، اعتماد عمومی به نظام قضایی و احکام شرعی افزایش می یابد.
• تلطیف فضای مجازات: این قاعده می تواند از برداشت های نادرست و سخت گیرانه نسبت به احکام کیفری اسلام جلوگیری کرده و چهره ای متعادل و رحمانی از آن ارائه دهد.
• حفظ کرامت محکومان: حتی فردی که مرتکب جرم شده و مستحق مجازات است، همچنان از کرامت انسانی برخوردار است. ضغث به نوعی این کرامت را در شرایط خاص حفظ می کند.

به طور خلاصه، اجرای شلاق به صورت ضغث نه تنها یک راهکار حقوقی برای حل معضلات پزشکی در اجرای حدود است، بلکه نمادی از عمق بینش شریعت در تلفیق عدالت با رأفت و حفظ کرامت انسانی است.

نتیجه گیری و جمع بندی

اجرای شلاق به صورت ضغث، یکی از ظریف ترین و انسانی ترین ابعاد در نظام حقوقی و فقهی اسلام است که در قوانین کیفری ایران نیز منعکس شده است. این قاعده که ریشه ای عمیق در قرآن کریم و سنت پیامبر (ص) دارد، پاسخی شرعی و قانونی به چالش های پیش روی اجرای مجازات شلاق حدی در مورد محکومان دارای موانع پزشکی ارائه می دهد.

تحلیل این مفهوم نشان داد که ضغث نه تنها یک راهکار عملی برای پیشگیری از آسیب های جانی و جسمی به محکوم علیه است، بلکه نمادی از رأفت، عدالت و احترام به کرامت انسانی در شرع مقدس اسلام محسوب می شود. این شیوه اجرا، به محکوم اجازه می دهد که در عین وفای به حکم الهی و اجرای مجازات، از خطرات ناشی از اجرای کامل شلاق در شرایط ضعف جسمانی مصون بماند.

مهم ترین نکات مطرح شده در این مقاله عبارتند از:

• ضغث به معنای یک دسته ترکه یا شاخه های نازک به تعداد ضربات حد است که فقط یک بار به محکوم زده می شود.
• مبنای فقهی آن به آیه ۴۴ سوره ص و داستان حضرت ایوب (ع) بازمی گردد.
• مبانی قانونی آن در تبصره ماده ۵۰۲ قانون آیین دادرسی کیفری و آیین نامه های اجرایی مرتبط تصریح شده است.
• شرط اصلی اعمال آن، وجود مانع پزشکی جدی (تأیید شده توسط پزشکی قانونی) و عدم امکان اجرای شلاق حدی به صورت عادی است.
• این قاعده منحصراً برای «شلاق های حدی» است و نباید با تبدیل شلاق تعزیری به جزای نقدی اشتباه گرفته شود؛ زیرا ضغث خود یک نوع اجرای مجازات است، نه تبدیل آن.
• اجرای ضغث تحت نظارت قاضی اجرای احکام کیفری و با رعایت ضوابط خاصی صورت می گیرد.

در نهایت، قاعده ضغث، ظرافت و دقت قانون گذار و شارع را در اجرای عدالت همراه با رحم و رأفت به تصویر می کشد. این قاعده به ما یادآوری می کند که حتی در سخت ترین احکام کیفری، ارزش های انسانی و سلامت فردی مورد توجه قرار می گیرد. در موارد مواجهه با چنین احکامی، کسب اطلاعات دقیق و مشاوره با متخصصین حقوقی برای درک صحیح و اقدام مناسب، از اهمیت بالایی برخوردار است.